Dit seizoen boog Het Filosofisch Kwintet zich over Macht, Media en Manipulatie. In vijf afleveringen besprak het kwintet doorlopende beïnvloeding in en door politiek, wetenschap en commercie. Bij elke aflevering gaf de redactie een inkijkje in hun onderzoek. Lees en kijk mee met de makers van Het Filosofisch Kwintet. Lekker voor tijdens je vakantie.
Wanneer gaat een duwtje in de goede richting over in kwaadwillige manipulatie? Maakt het uit wie er aan de knoppen draait? Hoe kwetsbaar is ons brein voor onzichtbare beïnvloeding? En hoe weten we wie we kunnen vertrouwen?
Voorafgaand aan de aflevering spraken wij met gedragswetenschapper Reint Jan Renes, die ook te gast is in de deze aflevering. Hij vertelde ons dat manipulatie heus niet altijd fout is. "Verkeersveiligheid wordt wel door een paar subtiele aanpassingen vergroot. Dat vinden we een belangrijke overheidstaak." Maar toch is Renes niet helemaal onbezorgd. "Ik maak me zorgen om de groep die slecht met informatie om kan gaan." Lees het hele gesprek.
In deze aflevering van Het Filosofisch Kwintet bespreken we het belang van kennis, en het belang van feiten. Maar onze rationaliteit is beperkt. In 2017 beschreef The New Yorker waarom feiten ons niet per se overtuigen (Engels).
In de aflevering spreekt het kwintet ook over de selectie door media, en het belang van weten wie de afzender is van informatie. In de VS vertrouwt Trump graag op 'zijn' Fox News, zelfs nu hij onlangs tekeer ging tegen de zender. Correspondent Michael Persson schrijft voor de Volkskrant over hoe Fox zich ontpopte tot belangrijke pilaar van het trumpisme.
The New York Times schreef onlangs een pakkende reconstructie van hoe Twitter besloot sommige tweets van Trump te labelen. Binnen Twitter was niet iedereen het eens met de stap, maar het kwam bepaald niet uit de lucht vallen (Engels).
In de uitzending gaat het over of een overheid gedrag mag beïnvloeden om ervoor te zorgen dat burgers zich aan de regels houden. In 2014 vroeg het toenmalige kabinet aan de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling uit te zoeken wat voor implicaties nieuwe inzichten uit de psychologie en gedragsecnomie hebben op beleid. Eén van de onderzoeken waar de RMO zich voor dat advies op baseert kwam van Reint Jan Renes, gast aan tafel bij deze aflevering van Het Filosofisch Kwintet. Het hele rapport De Verleiding Weerstaan: Grenzen Aan Beïnvloeding Van Gedrag Door De Overheid lees je hier (.pdf).
Informatie bereikt ons niet langer alleen door een beperkt aantal traditionele kanalen. De overheid worstelt mede daardoor om in beeld te blijven bij burgers. Argos doet samen met De Groene Amsterdammer onderzoek naar betaalde advertenties op sociale media door politieke partijen en overheid. Ook dit kabinet blijkt zich te bedienen van betaalde promotie, waar dat eerder niet mocht. Lees verder bij Argos.
Alicja Gescinska was tweemaal eerder te gast bij Het Filosofisch Kwintet: om het over de breuklijnen onder de Brexit te hebben (2018), en om te spreken over participatie in de politiek (2017). Onlangs verscheen van de filosoof het essay Kinderen Van Apate: Over Leugens En Waarachtigheid. In het essay beschrijft Gescinska dat factcheken niet meer genoeg is in de strijd tegen oprukkende leugens. Onze democratie staat onder druk, en daarmee verliezen we misschien wel ons kostbaarste goed: vrijheid.
Onze gast Herman de Regt tipte ons een video waarin Derren Brown, een Britse illusionist, twee reclamemakers zegt te beïnvloeden door 'priming'. De twee reclamemakers tekenen wat Brown van tevoren had besloten dat ze zouden gaan tekenen. De video kijk je hieronder. Maar wetenschapsfilosoof De Regt en zijn collega wetenschapsfilosoof Hans Dooremalen hebben zo hun bedenkingen bij deze illusionisten, waartoe ook Victor Mids wordt gerekend. Die bedenkingen lees je op Skepsis, alwaar buitengewone bewering aan kritisch onderzoek worden onderworpen.
Kun je wel politiek bedrijven zonder vuile handen te maken? Heiligt het doel de middelen? Wie heeft eigenlijk macht, de kiezer of de politicus? Samen met haar vier gasten spreekt presentator Clairy Polak over leugens en bedrog, de rol van media binnen de politiek, en hoe digitale technologie de politiek verandert.
Te gast in de aflevering is Jeroen de Ridder. De Ridder is mede-auteur van het boek Doen, Durven Of De Waarheid: Democratie In Digitale Tijden. In het boek vertellen de jonge wetenschappers wat we écht weten over politieke misinformatie op internet en sociale media.
Ook te gast is politicoloog Kristof Jacobs. Vooraf spraken we met Jacobs over hoe grote bedrijven als Facebook onze data verzamelen en hoe politici daar vervolgens (mis)bruik van maken. Een gesprek over Obamagate, microtargeting en online en offline filterbubbles. Lees het interview.
Met die microtargeting zetten partijen de stap van adverteren voor een groot publiek, naar beïnvloeding van individuen. Ons onderzoeksjournalistieke platform Argos, van NPO Radio 1, dook samen met De Groene Amsterdammer in de wereld van politieke targeting. Voormalig campagnestrateeg voor de VVD Mark Thiessen vertelt hoe zij proberen zo hard mogelijk te werken binnen de regels van het spel. "Maar online zijn er geen regels. Het is frustrerend om te zien hoe concurrenten je voorbijschieten." De long-read lees je hier. Tips over online targeting door politieke partijen en overheid? Mail Argos.
Meer weten over hoe Facebook werkt voor Trump? Het Amerikaanse The Atlantic schreef over hoe Trump won mede dankzij de advertentie-machinerie van het sociale platform. En hoe hij op het punt staat het opnieuw te doen. Lees verder (Engels).
Beïnvloeding in de politiek gebeurt niet alleen doordat partijen burgers willen overhalen, maar ook door lobby's die de politiek willen beïnvloeden. Tom-Jan Meeus, te gast deze aflevering, schreef begin juni in NRC over een advocatenlobby die letterlijk de wet voorschreef aan de Tweede Kamer. Toen die Kamer aanpassingen van de wet wilde, belde een advocat Tweede Kamerlid Stieneke van der Graaf op: "Een advocaat klaagde dat ik ‘ondemocratisch’ was! Ik wilde de wet als Kamerlid ‘verminken’!" Het bleek niet de enige beïnvloeding van de advocatenlobby.
In de aflevering komt ook nepnieuws als thema aan de orde. Maar hoe komen we eigenlijk aan die term? Historici vonden kranten van tweehonderd jaar oud waarin al gesproken wordt over de verspreiding van fake news. Maar journalist Craig Silverman heeft wel bijgedragen aan het populariseren van de term. Zeker sinds Trump de term in de mond heeft genomen, is het niet meer weg te denken uit het publieke debat. Silverman baalt nu enorm van zijn bijdrage aan het populariseren van de term: "De term fake news werd ooit gebruikt om heel gericht onwaarheden om mensen te manipuleren aan te kaarten. En een paar jaar later ondermijnt het juist de legitieme media." Medialogica sprake met de Canadese journalist.
Toen de tachtigste verjaardag van Pinokkio werd gevierd, in februari 2020, was Tom-Jan Meeus te gast bij De Wereld Draait Door. De Disney-creatie is tegenwoordig het ultieme symbool voor leugenaar. De Amerikaanse krant The Washington Post beoordeelt zelfs politici met 1, 2, 3 of 4 pinokkio's, afhankelijk van de grootte van de leugen. Maar ook dichter bij huis hebben we een voorbeeld. Zo noemde Wilders in de Tweede Kamer ooit Mark Rutte "de Pinokkio van de lage landen." Kijk het hele item over de politieke waarde van het houten tekenfilmfiguurtje hieronder.
Wat is er eigenlijk mis met iemand overtuigen van de waarde van een product? Wanneer wordt dat kwalijk? Is commerciële manipulatie problematischer dan sturing door een overheid? Zijn we te afhankelijk van grote Amerikaanse techreuzen? En zo ja: hebben we een alternatief? Zou een scrollbelasting misschien kunnen helpen?
We begonnen ons onderzoek voor deze aflevering bij reclame. Overal reclame zijn we doodnormaal gaan vinden. In 2020 wordt wereldwijd maar liefst bijna 600 miljard euro aan reclame uitgegeven. Maar kunnen we niet zonder? Onze collega's van VPRO Tegenlicht spraken met onder meer jurist Ramsi Woodcock, en stadsetnograaf Thomas Dekeyser. Kijk de uitzending, en verdiep je verder in de wereld van reclame bij Tegenlicht. Lees bijvoorbeeld over de dertien bedenkingen bij reclame.
Ons experiment Trees dook dieper in de wereld van reclame in de publieke ruimte, en ontdekte dat we door talloze reclamezuilen worden bespied - illegaal. De exploitant van de zuilen zette de camera's op veel plekken uit, na de uitzendingen van Trees. Volg de journalistieke zoektocht van Trees, met onze eigen Clairy als journalistiek klankbord.
Reclamemaker Maarten Bakker legde op feestjes vaak uit hoe reclamemakers geen trucs gebruikte, maar alleen probeerden te verleiden. Reclame was namelijk herkenbaar voor iedereen. Maar dat is inmiddels niet meer vol te houden, nu iedereen adverteerder kan zijn. "Het sprookje van subliminal advertising - de droom van iedere adverteert - was eindelijk werkelijkheid geworden." Lees het stuk bij Adformatie.
De grootste manipulatie in het commerciële domein lijkt te geboren door kunstmatige intelligentie die ons gedrag probeert te doorgronden en voorspellen. Het is een onderwerp waar datajournalist bij de Correspondent Dimitri Tokmetzis al jaren onderzoek naar doet, en zich zorgen om maakt. Over YouTube maakte hij samen met anderen al een indrukwekkend dossier. Ontdek dat dossier, over rechts-extremisme, complotdenkers en de grote vraag: is YouTube een vrijplaats voor iedereen of moet het bedrijf inhoudelijke keuzes maken?
In 2016 maakte VPRO Tegenlicht al een aflevering over hoe nieuwe technieken verslavend zijn. Zoals Dimitri Tokmetzis aan het einde van onze aflevering zegt: "De technologie lijkt alleen maar leuk, met al die kleurtjes." Dat is precies één van de redenen waarom Tristan Harris, voormalig productmanager bij Google, adviseert de kleuren van je eigen smartphone uit te schakelen. Kijk de indrukwekkende aflevering, of ontdek meer over Harris bij VPRO Tegenlicht.
Ook al bij VPRO Tegenlicht vertelde hoogleraar aan Harvard Shoshana Zuboff over hoe onze data wordt geroofd. Ze luidt de noodklok. De burger zelf dient als grondstof, en dat is een probleem. Alle data die je onbewust weggeeft, dus je likes, je surfgedrag, met wie je contact hebt, hoe lang je op een webpagina blijft, die data worden gebruikt om jouw gedrag te voorspellen, of zelfs te sturen. Kijk de aflevering, en lees hoe je jezelf tegen dataroof kunt beschermen.
Wil je meer weten over hoe het internet verandert, en hoe wij ons aanpassen? Luister de podcast Rabbit Hole, van The New York Times. Wat gebeurt er nu ons leven zich steeds meer online afspeelt? Luister de hele podcast, en abonneer.
Een aantal seizoenen geleden maakten we al een aflevering over de macht van de datareuzen. In die aflevering stelde Evgeney Morozov dat wij meer en meer gratis arbeid verrichten voor de datareuzen. Door die gratis arbeid leveren wij onschatbare hoeveelheden data aan bedrijven. Dat is volgens Morozov een gevaar. Filosoof Hans Schnitzler, ook te gast, experimenteerde met zijn studenten hoe het is om te leven zonder smartphone. Het resultaat was verrassend, verfrissend en hoopvol.
Kijk die hele aflevering hieronder terug.
Wordt de wetenschap gemanipuleerd door overheid en bedrijfsleven of manipuleert de wetenschap zelf? Of is de wetenschap juist de onafhankelijke keurmeester die ons behoedt voor manipulatie? Is de wetenschap op zoek naar de absolute waarheid, of hooguit naar zo betrouwbare mogelijke kennis? En welke invloed heeft het actuele publieke debat bij de zoektocht naar feiten?
Bestaat de absolute waarheid, en gaat wetenschap over het ontdekken van die absolute waarheid? Over deze vragen ging het in deze aflevering van Het Filosofisch Kwintet. Rob Wijnberg schreef voor de Correspondent over de gepolariseerde wetenschappelijke waarheid. Het is geen mening, maar ook geen absolute waarheid, stelt Wijnberg. "Het zou goed zijn als we beter in ons achterhoofd houden wat wetenschap eigenlijk ís." Lees bij de Correspondent.
In de aflevering heeft het kwintet het over het stikstofdebat. Niet iedereen is het eens met de cijfers die het RIVM produceert. Onze collega's van Medialogica maakten een reconstructie van hoe het debat verliep, omtrent de stikstofcijfers. Kijk de aflevering over het boerenprotest, en twisten over wetenschappelijke kennis terug bij Medialogica.
Wetenschapssocioloog Trudy Dehue, te gast in de aflevering, hield in april 2018 een lezing over de rol van waarden, en wetenschappelijke openheid. Feiten en uitkomsten worden deels bepaald door de manier waarop een wetenschapper naar de wereld kijkt, betoogt Dehue. Bekijk de lezing bij de Radboud Universiteit.
Sinds het begin van de coronacrisis schieten de wetenschappelijke onderzoeken naar Covid-19 als paddenstoelen uit de grond. Concept-publicaties worden zo snel mogelijk naar buiten gebracht, en bewijzen hun waarde. Tegelijkertijd onstaat het risico op ongewild viraal gaan op sociale media. Dat kan gevaarlijk worden, als een studie nog niet geverifieerd is. Onze collega's van Medialogica schreven een longread over dit verschijnsel. Is de coronacrisis vloek of zegen voor wetenschappelijk onderzoek?
Als het gaat over betrouwbaarheid van wetenschap en wetenschappelijke instituties is het begrip 'complottheorie' nooit ver weg. Volgens psycholoog Jan-Willem van Prooijen kunnen complottheorieën uiteindelijk een bedreiging vormen voor de rechtsstaat. "Er zijn aanwijzingen dat complotdenken de bereidheid om de wet te overtreden, vergroot."
Diezelfde Jan-Willem van Prooijen gaf aan onze collega's van Medialogica uitleg over wat er gebeurt als complottheorieën de werkelijkheid beïnvloeden, door bijvoorbeeld het in brand steken van een zendmast. Kijk Medialogica Kort (5 min.).
Ook Stef Aupers, te gast in onze aflevering, vertelde in Medialogica Kort over het ontstaan van complottheorieën tijdens de coronacrisis. Lees verder bij Medialogica, en kijk Medialogica Kort (5 min.).
In een eerder seizoen van Het Filosofisch Kwintet besteedden we aandacht aan de onafhankelijkheid van de wetenschap. Hoe onafhankelijk is die wetenschap echt? Te gast in die aflevering: Melanie Peters, directeur van het Rathenau-instituut. Ze heeft naast een achtergrond in de wetenschap ook gewerkt in het bedrijfsleven (Shell Research and Technology Centre Amsterdam), bij de Consumentenbond en in de publieke sector (ministerie van Landbouw); Frank Miedema, decaan en vice-voorzitter UMC Utrecht. Miedema is een van de oprichters van Science in Transition, dat zich ten doel stelt het wetenschappelijk systeem te veranderen. Herman de Regt, wetenschapsfilosoof bij Tilburg University. Hij schreef meerdere boeken over het verschil tussen wetenschap en pseudowetenschap. Hij heeft zich gespecialiseerd in publiek begrip van wetenschap en de rol van wetenschap in de maatschappij.
Kijk die hele aflevering hieronder terug.
Zelfs zonder gebruik te maken van sociale media of online zoekmachines laten we talloze digitale kruimels achter. Techreuzen kennen ons beter dan wij onszelf, zeggen sommigen, en de data die wij vrijwillig afstaan worden gebruikt op manieren waar we geen zicht op hebben. Ook door de overheid. Dat beïnvloedt ons gedrag, en maakt ons metaforisch allemaal slaven, stelt filosoof Bart van der Sloot. Kunnen we ons daar nog tegen teweer stellen? Is er nog een domein waar we niet bespied worden? En welke rol moet die overheid spelen om ons juist te beschermen?
Onze collega's van De Groene Amsterdammer publiceerden onlangs een stuk van de Canadese Naomi Klein, over hoe techreuzen hun machtspositie proberen te versterken, zoals ook in onze aflevering aan bod komt. Het holt de democratie uit, stelt Klein. Lees bij De Groene Amsterdammer. (Vrienden van Human ontvangen De Groene nu drie weken gratis! Meld je hier aan.)
Daan Roovers haalt in de aflevering al de scanauto's van gemeentes aan die parkeercontroles uitvoeren. De camera's op die auto's kunnen veel meer registreren. Ook vuilcontainers zitten inmiddels vol sensoren om in de gaten te houden wanneer ze vol zitten. De beloften van deze 'smart cities' zijn groot, maar tegen welke prijs?
NRC maakte een dossier over hoe slimme techniek, kunstmatige intelligentie en algoritmes zijn verweven met ons fysieke leven. Denk aan wachten voor het rode stoplicht, het tarief van elektriciteit bij een laadpaal, en hoe verzekeraars claims controleren. Ontdek het indrukwekkende dossier.
Dat die nieuwe techniek nog niet feilloos werkt, beschrijf Sennay Ghebreab. OneWorld sprak met de neuroinformaticus. Hij merkte dat draaideuren voor witte collega's wel opengingen, maar niet voor hem. Ongelijkheid zit ingebouwd in machines, concludeerd hij. "Zwart? Dan rijdt de zelfrijdende auto jou eerder aan." Lees verder bij OneWorld.
Dit seizoen hadden we het uitgebreid over manipulatie en nudging. Maar wanneer wordt dat onethisch, en hoe beïnvloedt dat onze autonomie? Bij de Radboud Universiteit spraken ze erover met onder meer cognitiefilosoof Daphne Brandenburg, die is gespecialiseerd in autonomie.
Een 'totale podcastfanaat' mailde ons eind 2018 met de vraag of we Het Filosofisch Kwintet niet konden uitbrengen als podcast. Het praatprogramma zou zich hier bij uitstek voor lenen. We vroegen twee medewerkers van Human het eens te testen. De één maakte een lange wandeling met de aflevering in zijn oor, de ander probeerde het tijdens het koken. Conclusie: met een paar kleine aanpassingen moet dat mogelijk zijn.
We stelden het voor aan NPO Radio 1, en ook zij raakten enthousiast. Aan het werk, en niet veel later was hij daar. Vanaf 2018 zijn de afleveringen van Het Filosofisch Kwintet terug te luisteren als podcast. Fijn voor op de fiets, tijdens het koken, of tijdens een lange wandeling.