30 juni

Waarom is een democratie beter dan een land dat slechts door maar één of enkele heersers wordt bestuurd? Omdat het moeilijker is een heel volk te misleiden dan om slechts enkele mensen te manipuleren, aldus Aristoteles. In zijn Politica bespreekt hij verschillende staatsvormen en meent dat het beter is de macht met zoveel mogelijk mensen te delen.

Een paar bestuurders omkopen lukt nog wel, maar als deze groep uit duizenden mensen bestaat wordt dat een stuk moeilijker, zoals het ook moeilijker is een grote stroom water te verontreinigen dan een klein straaltje water, schrijft hij. Zo’n 25 eeuwen later is de Politica nog altijd een basisboek voor politieke filosofie, zeker als het gaat over politieke manipulatie - het onderwerp van de tweede aflevering van Het Filosofisch Kwintet, dit seizoen. 

Aristoteles heb ik tijdens de uitzending niet genoemd, maar ergens halverwege benoemde ik wel het klassieke argument dat een geheel volk moeilijker omkoopbaar (en dus manipuleerbaar) is dan enkele (corrupte) leiders. Democratie werpt aldus een dam op tegen manipulatie. Maar Aristoteles doceerde in de tijd dat de belangrijkste mededelingen over het reilen en zeilen in de stad nog door de stadsomroeper werden gedaan. Dat was een behoorlijk overzichtelijk nieuwsklimaat.  

Tekst gaat hieronder verder

Bij de introductie van de geschreven pers in de zeventiende eeuw verandert iets drastisch, en wordt de vraag: wie was de afzender van deze informatie? En is de informatie wel betrouwbaar? Aan het einde van de negentiende eeuw spreekt Søren Kierkegaard zijn verbijstering uit over het effect van de pers: "Dat iemand anoniem zijn strot open zet en zich in één keer kan wenden tot duizenden; dat hij tienduizend maal tienduizenden zover kan krijgen het gezegde na te zeggen - en niemand heeft de verantwoordelijkheid." Even voor de goede orde: dit gaat niet over social media, maar over de krant in de tijd dat de krant nog een meneer was. En Kierkegaard concludeert: "Menigte is onwaarheid."

De vraag is hoe wij nu denken over politieke beïnvloeding van massa’s via de pers en via social media. Is met onze zeer verfijnde machinerie van microtargeting en intelligente algoritmes een groep van tienduizend mensen nog steeds moeilijker te overtuigen dan een klein groepje mensen? Ik denk het niet. Ik denk dat misleiding eerder nog effectiever kan zijn, en politieke manipulatie beter is verborgen. 

In de eerste aflevering van Het Filosofisch Kwintet opperde ik om een canon van boeken over media en manipulatie op te stellen. Hierbij mijn eerste suggesties.

• Politica, van Aristoteles 

• Het gezichtspunt van mijn schrijverswerkzaamheid, van Søren Kierkegaard