Onzichtbare beïnvloeding

In zijn tiende seizoen neemt Het Filosofisch Kwintet manipulatie, beïnvloeding en waarheid onder de loep op het gebied van politiek, wetenschap, commercie en ons eigen leven. Welke machten en krachten zitten erachter, en hoe kunnen wij ons daartegen weren? Hoe weten we nog wat waarheid is en wat leugen? En wat staat op het spel?

Dagelijks staan we bloot aan zichtbare en onzichtbare beïnvloeding van ons brein. Met misleidende methoden worden we overtuigd iets te denken of te doen. Via sociale en gevestigde media vinden leugens en nepnieuws een weg, dankzij trollen en nepaccounts. De verschillende vormen van manipulatie beïnvloeden politiek, onderwijs, rechtstaat en wetenschap. Het beïnvloedt ons allemaal.

Daan Roovers is filosoof en Denker des Vaderlands. Aan de Universiteit van Amsterdam is ze docent Publieksfilosofie. Tegelijkertijd promoveert ze op de ontwikkeling van publieke opinie. Eerder was ze hoofdredacteur van Filosofie Magazine.

Gedragswetenschapper Reint Jan Renes is als lector Psychologie voor een Duurzame Stad verbonden aan de Hogeschool van Amsterdam. Daarnaast deed Renes de afgelopen jaren onderzoek naar hoe maatschappelijk gedrag (gezondheid, veiligheid, duurzaamheid) effectief te beïnvloeden is. Op dit moment is hij gedetacheerd bij de Corona Gedragsunit van het RIVM.

Fleur Jongepier is filosoof aan de Radboud Universiteit en is mede-auteur van het boek 'IK. Filosofie van het Zelf'. Ze promoveerde op zelfkennis en doet nu onderzoek naar de manier waarop algoritmes ons denken en handelen beïnvloeden, en leiden tot maatschappelijke spanningen. Jongepier is mede-oprichter van het filosofieblog Bij Nader Inzien.

Herman de Regt is wetenschapsfilosoof aan de Universiteit van Tilburg. Hij schreef meerdere boeken over het verschil tussen wetenschap en pseudo-wetenschap en vertelde voor de Universiteit van Nederland over wetenschap en het belang van kennis. De Regt heeft zich gespecialiseerd in publiek begrip van wetenschap, en begrijpt als geen ander hoe het komt dat we ons laten beïnvloeden. 

Voorafgaand aan de aflevering spraken wij met gedragswetenschapper Reint Jan Renes, die ook te gast is in de deze aflevering. Hij vertelde ons dat manipulatie heus niet altijd fout is. "Verkeersveiligheid wordt wel door een paar subtiele aanpassingen vergroot. Dat vinden we een belangrijke overheidstaak." Maar toch is Renes niet helemaal onbezorgd. "Ik maak me zorgen om de groep die slecht met informatie om kan gaan." Lees het hele gesprek.

In deze aflevering van Het Filosofisch Kwintet bespreken we het belang van kennis, en het belang van feiten. Maar onze rationaliteit is beperkt. In 2017 beschreef The New Yorker waarom feiten ons niet per se overtuigen (Engels).

In de aflevering spreekt het kwintet ook over de selectie door media, en het belang van weten wie de afzender is van informatie. In de VS vertrouwt Trump graag op 'zijn' Fox News, zelfs nu hij onlangs tekeer ging tegen de zender. Correspondent Michael Persson schrijft voor de Volkskrant over hoe Fox zich ontpopte tot belangrijke pilaar van het trumpisme.

The New York Times schreef onlangs een pakkende reconstructie van hoe Twitter besloot sommige tweets van Trump te labelen. Binnen Twitter was niet iedereen het eens met de stap, maar het kwam bepaald niet uit de lucht vallen (Engels).

In de uitzending gaat het over of een overheid gedrag mag beïnvloeden om ervoor te zorgen dat burgers zich aan de regels houden. In 2014 vroeg het toenmalige kabinet aan de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling uit te zoeken wat voor implicaties nieuwe inzichten uit de psychologie en gedragsecnomie hebben op beleid. Eén van de onderzoeken waar de RMO zich voor dat advies op baseert kwam van Reint Jan Renes, gast aan tafel bij deze aflevering van Het Filosofisch Kwintet. Het hele rapport De Verleiding Weerstaan: Grenzen Aan Beïnvloeding Van Gedrag Door De Overheid lees je hier (.pdf).

Informatie bereikt ons niet langer alleen door een beperkt aantal traditionele kanalen. De overheid worstelt mede daardoor om in beeld te blijven bij burgers. Argos doet samen met De Groene Amsterdammer onderzoek naar betaalde advertenties op sociale media door politieke partijen en overheid. Ook dit kabinet blijkt zich te bedienen van betaalde promotie, waar dat eerder niet mocht. Lees verder bij Argos.

Alicja Gescinska was tweemaal eerder te gast bij Het Filosofisch Kwintet: om het over de breuklijnen onder de Brexit te hebben (2018), en om te spreken over participatie in de politiek (2017). Onlangs verscheen van de filosoof het essay Kinderen Van Apate: Over Leugens En Waarachtigheid. In het essay beschrijft Gescinska dat factcheken niet meer genoeg is in de strijd tegen oprukkende leugens. Onze democratie staat onder druk, en daarmee verliezen we misschien wel ons kostbaarste goed: vrijheid.

Onze gast Herman de Regt tipte ons een video waarin Derren Brown, een Britse illusionist, twee reclamemakers zegt te beïnvloeden door 'priming'. De twee reclamemakers tekenen wat Brown van tevoren had besloten dat ze zouden gaan tekenen. De video kijk je hieronder. Maar wetenschapsfilosoof De Regt en zijn collega wetenschapsfilosoof Hans Dooremalen hebben zo hun bedenkingen bij deze illusionisten, waartoe ook Victor Mids wordt gerekend. Die bedenkingen lees je op Skepsis, alwaar buitengewone bewering aan kritisch onderzoek worden onderworpen.