Journalist Eline Huisman over de grote invloed van lobbyisten

Begin dit jaar brachten onderzoeksjournalisten Eline Huisman en Ariejan Korteweg een herziene versie van hun boek Lobbyland uit, waarin ze de geheimzinnige praktijken van lobbyisten (of, ‘de oliemannetjes van de democratie’, zoals ze zichzelf beschouwen) in Nederland aan de oppervlakte brengen. Naar aanleiding van dit feit werd een verdiepende avond over het Nederlandse lobbylandschap in De Rode Hoed georganiseerd in Amsterdam, waar deskundigen - waaronder Huisman en Korteweg - zich bogen over de vraag: hoe kunnen we lobbypraktijken, die van grote invloed zijn op politieke besluiten, inzichtelijker maken? Bij Mediastorm zijn we benieuwd welke inzichten en antwoorden die vraag heeft opgeleverd en welke rol de journalistiek daarin kan spelen. We spraken Eline Huisman over toegang tot de wandelgangen van de macht.

"Bij lobbyen denk ik aan het behartigen van belangen, door politieke besluitvorming te beïnvloeden. Er wordt geen beslissing in Den Haag genomen zonder dat erop wordt gelobbyd. Dat kan op allerlei manieren en op allerlei niveaus, van het onderhouden van goede persoonlijke relaties met mensen die invloed hebben op besluitvorming, tot suggesties doen voor moties in de Tweede Kamer, tot demonstreren."

"Het zijn allebei lobbypartijen, want allebei proberen ze de politiek te beïnvloeden. Een natuurorganisatie probeert in principe het belang van de natuur te behartigen, die zelf geen stem heeft. Dat heeft misschien een andere smaak dan een bedrijf dat zijn eigen economische belangen probeert te behartigen. Maar ook een natuurorganisatie kan eigenbelang behartigen door te lobbyen voor het voortbestaan van de organisatie.

Ons boek Lobbyland kwam uit in 2016 en Femke Halsema was als spreker te gast op onze boekpresentatie. Als Kamerlid had ze nooit lobbyisten op haar kamer gehad, zei ze. Dat vond ik hoogst merkwaardig, want in de regel worden Kamerleden door allerhande lobbyisten en clubs benaderd. Wat je veel ziet, toch, is dat lobby pas wordt herkend of gezien op het moment dat het komt van de partij die niet jouw geestverwant is."

"Het is inderdaad iets dat we doorgaans, als de lobby goed is gegaan, niet zien. Iemand die succesvol lobbyt laat daar doorgaans een ander mee pronken, de politicus of besluitvormer. Lobbyisten willen liever niet te veel als invloedrijk of machtig gezien worden.

We horen dus bijna alleen maar van lobby op het moment dat er iets misgaat. In 2015 bijvoorbeeld, toen Ariejan en ik aan ons lobby-onderzoek begonnen, speelde een kwestie rond obligatie-wetgeving bij het Ministerie van Financiën. Uit onderzoek van NRC bleek dat de ING-bank passages had toegevoegd en suggesties had gedaan in een voorstel die vervolgens gewoon waren geaccepteerd en doorgevoerd. Dat werd een enorm schandaal, want iedereen riep: de banken schrijven de minister letterlijk een wet voor waaraan de banken voordeel zouden hebben. Er werden debatten aangevraagd en vragen gesteld over hoe dat mogelijk was.

Maar lobbyisten met wie ik sprak zeiden: dit is gewoon hoe lobbyen werkt, we denken mee in de vroegste fase van de wetgeving. En iedereen in Den Haag weet dat, Kamerleden maken soms zelf ook gebruik van suggesties. Bij dat schandaal zag je dus heel duidelijk het verschil tussen wat er openbaar werd gezegd, en de realiteit achter de schermen."

"Typisch Nederlands is de polder, een soort geïnstitutionaliseerde lobby. De politiek nodigt vaste gesprekspartners en belangenbehartigers standaard uit aan tafel, die ook altijd worden geconsulteerd bij bepaalde wetgeving, eigenlijk al in de beginfase. Een soort vertrouwelingen, zou je kunnen zeggen. Juist die cultuur van permanent overleg maakt de rol van lobby moeilijk inzichtelijk.

Maar de lobby is breder dan de polder. Traditionele lobbypartijen worden al langer uitgedaagd door nieuwkomers die hun plaats opeisen."

"Je zag het bijvoorbeeld bij de boerenkwestie goed. Van oudsher heeft het Ministerie van Landbouw nauwe connecties met bijvoorbeeld LTO, die als grootste boerenorganisatie een deel van de boeren vertegenwoordigt. Maar tijdens die gigantische protesten zag je ook de versplintering: er zijn nieuwe partijen ontstaan, niet alleen politieke partijen, maar ook lobbypartijen of actiegroepen. Dus de ministers moesten met meer partijen rekening houden dan dat ze gewend waren. Ook met de klassieke werkgevers en werknemers-vertegenwoordiging zie je dat de polder wordt uitgedaagd, onder meer vanwege de flexibilisering van de arbeidsmarkt."

"Er is in Nederland bijzonder weinig regelgeving voor lobbypraktijken. Ik denk dat het voor een gezonde democratische cultuur belangrijk is om inzicht te hebben in wie er toegang heeft tot macht en besluitvorming. Zodat we beter kunnen begrijpen hoe de machtsverhoudingen zijn en hoe ze uitpakken, zodat je daarin ook kan bijschaven als het nodig is, en kan zorgen voor een gelijk speelveld."

"Dat is tweeledig. Je kunt gericht zijn op de regulering van de lobby, maar uiteindelijk moet je ook de politieke besluitvorming weerbaar maken om goed met lobby om te kunnen gaan."

"Heel belangrijk is de zorg voor goede parlementaire ondersteuning, dus beleidsmedewerkers die Kamerleden helpen. Als je kijkt naar de Tweede Kamer is er een enorme politieke versplintering, dat betekent dat kleine fracties met minder mensen over heel veel dossiers een oordeel moeten vellen. Voor Kamerleden van kleine partijen is dat onwijs veel werk. En dat maakt je afhankelijker van de informatie en de blik van lobbyisten, die meedenken over wat de juiste vragen zijn.

Want lobby gaat ook voor een heel groot deel om het verschaffen van informatie, maar als belobbyde, in dit geval het Kamerlid, moet je wel de ruimte hebben om te kunnen wegen: van wie komt deze informatie, wie heeft ervoor betaald, wat staat er niet, wat is de waarde van de informatie en hebben we mogelijk contra-expertise nodig. Da’s best moeilijk als je een kleine fractie hebt.

We hebben voor Lobbyland ingezoomd op de kansspelwetgeving. Er was sprake van het legaliseren van online kansspelen. Destijds zeiden Kamerleden: we worden gek, want we worden doodgegooid met allerlei onderzoeken, die door verschillende partijen in dit veld zijn gefinancierd, waar hebben we het nou eigenlijk over? Als je als Kamer meer ruimte, middelen of tijd hebt om zelf onafhankelijk onderzoek te doen, hoef je minder te buigen voor informatie waarvan je nog niet weet welk belangenspel daarachter zit. Die uitbreiding van parlementaire ondersteuning staat al enige tijd op de politieke agenda, dat is een goed teken."

"De draaideur draait op volle toeren, ja. Een goed voorbeeld was de overstap van Cora van Nieuwenhuizen naar Energie-Nederland, de branchevereniging van energiebedrijven die in Den Haag een stevige lobby heeft. Zij nam in haar nieuwe functie toch mogelijk voordelen mee over insiders-kennis en contacten."

"Ook bij Menno Snel, voormalig staatssecretaris van D66, leidde de rolwisseling tot veel kritiek. Hij stapte op in verband met de Toeslagenaffaire, werd vervolgens bestuurder bij pensioenfonds ABP en was tegelijkertijd voorzitter van de branchevereniging van olie- en gasbedrijven in Nederland. Maar in zijn functie van ABP moest hij onder andere beslissen over fossiele investeringen. Uiteindelijk is hij opgestapt bij ABP, omdat het niet verenigbaar zou zijn. 

Een aantal jaar geleden kwam er een lobbyverbod, die dit soort vermenging van belangen zou moeten tegengaan. Mijn collega Ariejan Korteweg ontdekte dat die richtlijn onbedoeld verdwenen was, of zoek was geraakt. Dat zegt wel iets over het denken over lobby en regulering in Den Haag."

"Eind vorig jaar heeft Ollongren een onafhankelijke adviescommissie aangekondigd die advies moet geven over zo'n vervolgfunctie aanvaardbaar is. Onduidelijk is of het advies verplicht en bindend is. Dat zou wel moeten, anders is het te verblijvend. 

Daarnaast heeft Ollongren voorgesteld om het lobbyverbod uit te breiden: een ex-bewindspersoon mag daarin geen lobbycontacten onderhouden met ministeries op beleidsterreinen waarmee hij of zij voorheen bemoeienis heeft gehad. Een onafhankelijke commissie kan daarover adviseren. Maar het zou goed zijn als zo'n advies ook bindend is, en niet - zoals in het voorstel - door de top van de ambtenarij kan worden overreden."

"Zeker, denk maar aan alle persberichten die je als journalist krijgt van allerhande organisaties om onderwerpen op de kaart te zetten. Aan talkshowtafels wordt ook veel gelobbyd. Denk maar aan de vurige pleidooien van onder meer de sportschoolhouders om open te mogen blijven tijdens de coronacrisis."

"Voor media is het belangrijk om duidelijk te maken wat iemands belangen en posities zijn. Daarmee diskwalificeer je iemand niet, maar dat is wel belangrijk om te kunnen wegen wat iemand zegt. Een tijd lang zat Jack de Vries regelmatig als gast aan tafel voor politieke duiding. Hij werd dan geïntroduceerd als voormalig staatssecretaris van Defensie, maar dat hij op dat moment lobbyde voor bedrijven in de defensiesector, werd er lang niet altijd bij gezegd. Terwijl dat wel belangrijke informatie is.

En politieke journalistiek vind ik vrij sterk gericht op het parlementaire proces en de peilingen. Nog meer aandacht voor hoe besluitvorming of wetsvoorstellen tot stand komen en wie daarin invloed hebben gehad, kan ons begrip van politiek vergroten. Ik vond bijvoorbeeld de Uber Files een ongelooflijk inzichtelijk onderzoek, dat toch aangeeft in hoeverre die vermenging van rollen en de omgang met regels over die afkoelperiode spelen. Dat zijn heel belangrijke onthullingen."