Russische propaganda en desinformatie in Afrika

Researcher Ruben Altena en regisseur Floris-Jan van Luyn vertellen hoe zij de afgelopen maanden zochten naar een antwoord op deze vraag.

Altena: Het idee voor deze uitzending begon met dat het ons opviel dat in Afrika vaak Russische vlaggen te zien waren bij demonstraties. Waar komt dat vandaan? We besloten te onderzoeken waarom en hoe Rusland de publieke opinie in Afrika probeert te beïnvloeden. Hoe ze dat doen, is moeilijk te achterhalen omdat ze veel buiten beeld houden. De Wagnergroep speelt een grote rol. Ze hebben trolfabrieken, financieren radio- en televisiestations, maar er worden ook influencers betaald.

Van Luyn: Poetin en een deel van de Afrikaanse internetgemeenschap spreken dezelfde taal, althans daar lijkt het op als je de lokale sociale media beluistert. Hij wijst het Westen volledig af, net als de jonge Afrikanen die zich steeds meer afkeren van bemoeienissen uit Europa en de Verenigde Staten. Wanneer Poetin zegt dat het Westen zijn welvaart in belangrijke mate te danken heeft aan de plundering van Afrika, slaat dat aan en wordt dat gretig gedeeld. Het is natuurlijk niet de hele waarheid, maar er zit een kern van waarheid in die veel mensen raakt.

Altena: Vooral in de Francofone landen in Afrika, zoals Mali en de Centraal-Afrikaanse Republiek, speelt veel. De afgelopen drie jaar zijn er al acht staatsgrepen gepleegd in West- en Midden-Afrika. Je ziet landen afstand nemen van hun voormalige kolonisator Frankrijk. Tegelijkertijd worden de banden met Rusland aangehaald, vaak juist na een militaire machtsgreep. En ze lijken ook daarvoor al de geesten rijp te maken voor het verwerpen van Frankrijk en het Westen, en het samenwerken met Rusland.

Van Luyn: In veel landen is het chaos, op geen enkel continent spelen zoveel conflicten als in Afrika. Veel influencers en hun gehoor geloven dat de diepere oorzaak daarvoor in het Westen ligt. Een van onze vloggers uit Zimbabwe zegt: ‘De armoede ligt op straat, we hebben geen ziekenhuizen, geen asfalt, en het enige wat jullie doen is praten over democratie. Maar die heeft ons helemaal niks gebracht.’ De ongelijkheid drijft mensen in de armen van autoritaire leiders. In die zin is Putin een bron van inspiratie geworden.

Altena: De traditionele media zijn voor veel mensen in Afrika van weinig betekenis. Mensen zijn in hun nieuwsvoorziening in toenemende mate afhankelijk via social media. Ook WhatsApp is een hele belangrijke informatiebron. Mensen volgen en delen nieuws in appgroepen en sturen dingen aan elkaar door. In die omgeving kan nepnieuws goed gedijen omdat er geen mechanisme voor verificatie is.

We zagen veel zogenoemde geopolitieke influencers: mensen die op platformen zoals TikTok, Facebook en YouTube de camera aanzetten en beginnen te praten over politiek en maatschappelijke onderwerpen. Sommigen rijden ondertussen in hun taxi en praten drie uur aan een stuk en anderen maken juist heel gelikte video’s. In die video’s kwamen we veel anti-Franse en pro-Russische boodschappen tegen.

Altena: Ik zag mensen op het platteland in Afrika die geobsedeerd zijn door de oorlog tussen Rusland en Oekraïne en daar de hele dag content over plaatsen. Is dat echt een authentieke interesse? Of speelt er iets anders?

Van Luyn: Ik denk dat de interesse grotendeels oprecht is, maar dat de manier waarop Rusland daarvan probeert gebruik te maken dat niet is. Rusland steunt sommige influencers actief, maar voor de meesten is de motivatie simpel. Wat levert de meeste likes op? Een van de mensen die we gesproken hebben, een vlogger uit Gabon, postte aanvankelijk alleen filmpjes met relatie-adviezen en over sport. Afgelopen zomer is hij begonnen met politiek-vloggen en sindsdien is het aantal views op zijn berichten geëxplodeerd. Kennelijk raakt hij met zijn geopolitieke verhandelingen een snaar.

Altena: We hebben tijdens het maken van deze Medialogica-uitzending geworsteld met hoe we deze online wereld in beeld gingen brengen. De Afrikaanse landen waar recent een staatsgreep geweest is, zijn allemaal rood op de kaart van Buitenlandse Zaken. Het wordt afgeraden om daarheen te reizen. Met ons budget kunnen we geen extra beveiliging inhuren.

Maar is het eigenlijk wel nodig om naar Afrika te gaan als het verhaal zich afspeelt op sociale media? Als we videobellen kunnen we mensen uit het hele continent spreken, zo concludeerden we. Ook opereren veel van deze influencers vanuit de Afrikaanse diaspora. We besloten daarom in Europa te blijven en te filmen in Zwitserland en Frankrijk.

Altena: In onze gesprekken ontkennen alle influencers betalingen vanuit Rusland. Wel weten we dat de bekende influencer Kémi Séba geld ontving van de Wagnergroep.

Van Luyn: Voor zover dat valt na te gaan, benadert Rusland via Wagner sommige bekende vloggers actief. Ze peilen de stemming in de landen waar ze voet aan de grond proberen te krijgen en zetten fake websites op, kopiëren en verspreiden content, en blazen zo de getallen op.

Altena: Er is ook een risico. Daar zijn we voor gewaarschuwd door onder meer hoogleraar Afrikanistiek Mirjam de Bruijn. Het is niet zo dat de Wagnergroep achter elke pro-Russische boodschap zit. Niet alles wat Rusland goed uitkomt, is ook gefinancierd door Rusland.

Van Luyn: En tegelijk is het feit dat veel mensen een connectie voelen met Rusland ook niet enkel verdacht. We moeten daar niet overgevoelig over doen. Veel Afrikaanse intellectuelen hebben in Rusland gestudeerd. Rusland heeft een grote rol gespeeld in de Afrikaanse onafhankelijkheidsoorlogen. En dat Rusland, maar ook China, weinig of hele andere voorwaarden stelt in zijn contact met het continent, is een feit. Ik vond de uitspraak van een Ghanese vlogger heel betekenisvol, hij zei: ‘Als het Westen hulp levert of een contract wil afsluiten dan moeten we eerst garanderen dat we LHBTI-rechten respecteren. Maar jullie hebben ons via jullie missionarissen de afgelopen tweehonderd jaar geleerd dat homoseksualiteit een zonde is. We willen jullie rechten niet.’ Dat is natuurlijk niet oké, maar je begrijpt wat de wortels zijn van dat sentiment.

Altena: Ik ben blij dat het gelukt is om met verschillende influencers in gesprek te gaan en te laten zien hoe ze werken. We hebben dit verhaal van veel kanten kunnen belichten. Je ziet de beeldvorming snel veranderen. Het sentiment is antiwesters en dat buit Rusland uit in hun belang. Dit is een historische gebeurtenis. Afrika lijkt steeds verder verwijderd van het Westen te raken en wordt in de armen van Rusland gedreven. 

Van Luyn: Het gaat wat mij betreft vooral om het begrijpen van het sentiment. Waar komt dat vandaan en wat is het gevaar? Op het Afrikaanse continent speelt in zekere zin hetzelfde als hier: de onderbuik regeert, het onderscheid tussen waarheid en leugen doet er steeds minder toe. Alleen hebben de gevestigde media in veel landen in Afrika, anders dan hier, een hele slechte reputatie. Die bieden geen tegenwicht. Dat helpt allemaal niet om te snappen wat nou klopt of niet. Daar schuilt het gevaar. En het geeft mensen met kwade bedoelingen overal ter wereld een kans.