Waar blijft de expliciete strafbaarstelling van psychisch geweld?

Af en toe sluipt Marijn* mijn dromen binnen, waarop ik kotsmisselijk wakker word en mij zo klein mogelijk maak, hopend dat het gevoel van gevaar verdwijnt. We leerden elkaar enkele jaren geleden kennen en hij leek de perfecte man te zijn. We bleken dezelfde liefde voor literatuur, het Midden-Oosten en arthouse-films te hebben. Wel viel mij op dat hij mij de hele dag belde om elk detail van mijn leven te horen: wie ik had gezien, waar we het over hadden, wat ik had gegeten en hoe mijn outfit eruitzag. Maar, ik negeerde mijn gevoel hierover.

Na een paar weken ontstonden scheuren in zijn perfecte plaatje. Waar ik eerst rozenblaadjes onder mijn voeten voelde, liep ik nu op eieren. Naast toezicht op wat ik deed, veranderden de complimenten in vernederingen: “Je bent zo lelijk, niemand valt op jou”. Hij werd boos wanneer ik met vriendinnen wilde uitgaan. En als ik zei dat ik geen contact meer wilde, kwamen de subtiele dreigementen: “Je weet dat ik een wapen in huis heb, hè." Elke gebeurtenis werd beetje bij beetje erger totdat ik helemaal afhankelijk was geworden, verwijderd van vrienden en zonder controle over mijn eigen denken en handelen.

Dat ik psychisch mishandeld werd, weet ik nu pas. Rond de 680.000 Nederlanders van zestien jaar en ouder maakten in 2020 psychische mishandeling mee, blijkt uit onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek en het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum. In datzelfde jaar zei ruim negen procent - meer dan anderhalf miljoen mensen - slachtoffer te zijn geweest van een of meerdere vormen van dwingende controle door iemand uit de huiselijke kring in de afgelopen vijf jaar.

Tekst gaat verder na afbeelding

Ik neem contact op met Iris Koops, schrijfster en oprichtster van Het Verdwenen Zelf. Een organisatie waarmee ze ondersteuning biedt aan slachtoffers en professionals. "Psychisch geweld is een doelgericht patroon van dwingende controle, dat bestaat uit het dagelijks kleineren, subtiel of direct bedreigen, psychisch verwarren, intimideren, manipuleren, controleren en het corrumperen van het psychische en fysieke welzijn van het slachtoffer,” zo definieert ze.

De geweldplegers hebben, zo blijkt uit onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut, narcistische of antisociale trekken of een persoonlijkheidsstoornis. “Ze ogen vriendelijk en charmant, maar als een spin kapselen ze het slachtoffer in hun web,” zegt Koops. “De dwingende controle wordt sluipenderwijs opgevoerd, en overkomt zowel mannen als vrouwen.”

Ook gaslighting is een veelvoorkomende tactiek. Hierbij wordt het slachtoffer zo verward gemaakt dat het twijfelt aan diens geheugen en verstand. “Het is jouw schuld als iets fout gaat," legt Koops uit. "Je maakt excuses voor de reactie van de pleger en vindt het moeilijk om zelf beslissingen te maken. Zo ga je je volledig op de pleger richten en probeer je jezelf te veranderen. In het begin leek het zo fijn en bijzonder. Juist daardoor neem je nauwelijks waar dat het zich steeds meer in geweld ontaardt,” aldus Koops.

Eenmaal gebonden, maakt de pleger het slachtoffer afhankelijk en start het ondermijnen. "De pleger zegt dan bijvoorbeeld voor zichzelf en partner te willen zorgen: 'Zeg jij je baan maar op, dan kan je lekker op jezelf focussen. Of, voor de kinderen zorgen.’ Zo word je langzaam geïsoleerd van vrienden en familie, totdat het voelt alsof je op niemand terug kunt vallen en je vechtlust verdwijnt," aldus Koops.

Dit voel ik tegen het eind van mijn tot dan toe platonische relatie met Marijn ook. Na een periode van veel flirten en om elkaar heen draaien, lijkt het alsof ik een schim van mezelf ben geworden. Bij de kleinste ‘fout’ geeft Marijn mij de schuld en krijg ik de zoveelste stiltebehandeling, waardoor ik huilend van schaamte smeekbedes stuur om het weer goed te maken.

Dan liggen we op een avond in zijn bed. Opnieuw word ik gekleineerd; hij noemt mij walgelijk en dik. “Niemand houdt van je, Sasha,” zegt hij sluw. Ik kom in verzet, duw hem weg. Dan voel ik pijn tegen mijn benen en zie hoe hij klaarzit om mij weer te schoppen. Opeens ben ik klaarwakker en hoor ik eindelijk de alarmbellen suizen in mijn oor. Ik moet hier weg.

Die avond in bed heeft veel impact op me en ik denk in eerste instantie nog dat het aan mij ligt. Als ik me twee jaar later meer in het onderwerp verdiep, lees ik dat emotionele en psychische mishandeling veel voorkomt en dat de impact minstens zo groot is als bij andere vormen van geweld. 

Ik durf geen aangifte te doen, maar veel effect zou dat volgens Koops sowieso niet hebben gehad. Emotionele en psychische mishandeling is in Nederland niet expliciet strafbaar. Theoretisch valt het binnen het Wetboek van Strafrecht onder mishandeling, zeggen experts. In de afgelopen honderd jaar is nog nooit een veroordeling geweest voor psychisch partnergeweld en slechts één keer voor psychische kindermishandeling, zegt Tako Engelfriet van Stichting Het Verdwenen Zelf in een opiniestuk van Trouw. Een veroordeling vindt plaats als er ook sprake is van seksuele en/of fysieke mishandeling.

Om daar verandering in te brengen, dienden Tweede Kamerleden Kirsten van den Hul (PvdA), Nevin Özütok (GroenLinks) en Vera Bergkamp (D66) in juli 2020 maar liefst 22 kamervragen in over psychische mishandeling bij de verantwoordelijke minister. Destijds nog niet demissionair minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), Hugo de Jonge, gaf in zijn reactie aan dat psychische mishandeling in theorie strafbaar is, een slachtoffer aangifte kan doen en het mogelijk is om dwingende controle te bewijzen.

Ik neem contact op met de woordvoerder van het ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV) voor verduidelijking. “Ook in de Aanwijzing huiselijk geweld en kindermishandeling van het Openbaar Ministerie wordt psychisch geweld als een mogelijke vorm van geweld beschouwd. Het is de vraag in hoeverre expliciete strafbaarstelling van psychisch geweld strafrechtelijke vervolging zal vereenvoudigen.”

Daarom hebben dezelfde bovengenoemde Tweede Kamerleden op 25 februari 2021 een motie ingediend waarin het kabinet wordt verzocht wetenschappelijk te laten onderzoeken wat de voor- en nadelen zijn van een expliciete strafbaarstelling van psychisch geweld. Het ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV) is nog in afwachting van de onderzoeksresultaten.

“Daarbovenop bestaat voor psychisch geweld geen specifiek zorgaanbod, opleiding, kenniscentrum of preventiebeleid,” zegt Koops. “In de hulpverlening wordt bijvoorbeeld te weinig doorgevraagd of het slachtoffer zich onveilig voelt en of ze wel eens vernederd wordt door haar partner. Veel professionals zien psychisch geweld als een uit de hand gelopen relatieprobleem. Het ontbreekt hen vaak aan expertise, waardoor de pleger onbedoeld gefaciliteerd wordt om het geweld enkel voort te zetten."

“Bij vechtscheidingen komt bijvoorbeeld vaak mediation kijken,” gaat Koops verder. “De kern van mediation is dat je uitgaat van twee gelijkwaardige partners die allebei de intentie hebben om er samen uit te komen. Maar, bij psychische mishandeling is de relatie ongelijkwaardig door het machtsverschil. Voor de plegers is mediation de ideale kans om van het slachtoffer de dader te maken. Dit gebeurt veel en kan zorgen voor hertraumatisering.”