'Ik' moet meer 'wij' worden

Eigenlijk hadden ze aan een ovalen tafel moeten zitten voor dit zogenoemde Humanistisch Kwintet. Dat is immers ook de setting van Het Filosofisch Kwintet, ons programma waarop dit gesprek met de directeuren van Hivos, Vereniging Humanitas, Human, het Humanistisch Verbond en de Universiteit voor Humanistiek, ter ere van het 75-jarige jubileum van Humanitas, losjes is gebaseerd. Het coronavirus gooit echter roet in het eten, waardoor op een maandag in maart achtereenvolgens Christa Compas (HV), Joke van Saane (UvH), Willemien van Aalst (Human), Edwin Huizing (Hivos) en Angelique van Dam (Humanitas) de uitnodiging van de Skype-meeting accepteren en zichtbaar worden voor de webcam in hun huiskamer. 

Luisteren is minstens zo belangrijk als spreken, trapt gespreksleider Marc Josten af, eindredacteur van het tv-programma van Human. “Doorgronden is vandaag het motto, niet het twistgesprek.”

Na het voorstelrondje gaat het gesprek meteen de diepte in. Josten memoreert aan het feit dat een aantal humanistische organisaties is ontstaan uit de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog om de samenleving een nieuw kompas te geven. Hij vraagt zich af in hoeverre dat kompas nog te gebruiken is en in hoeverre de focus verlegd dient te worden.

Om tot het antwoord op die vraag te komen, zoeken de vijf directeuren naar kernwaarden van hun organisatie en dus eigenlijk ook van het naoorlogs humanisme. “Als je kijkt hoe Hivos is ontstaan,” zegt Edwin Huizing, “dan was het om tegenwicht te bieden aan de verzuiling in Nederland en de op zending gerichte organisaties. Hivos kijkt naar de zelfontplooiing en de vrijheid van het individu, waarbij het collectieve belang niet uit het oog wordt verloren. Bovendien werken wij in een context waarbij solidariteit centraal staat. Juist vanwege die zelfontplooiing zijn we solidair, zodat iedereen gelijke kansen krijgt.”

Sinds de uitbraak van het coronavirus lijkt het begrip solidariteit terug van lang weggeweest, iets wat ook Christa Compas van het HV niet is ontgaan. “Ik erger me eraan dat solidariteit op dit moment heel erg lijkt te gaan over de buurvrouw en de mensen in het verpleeghuis, terwijl het heel weinig gaat over de mensen op Lesbos. Bij het HV zetten we heel erg in op bewustwording dat solidariteit niet alleen gaat om de mensen die je kent, maar juist over anderen.” 

Toen Christa Compas een aantal jaren geleden de overstap maakte van het onderwijs naar het Humanistisch Verbond, verbaasde zich erover hoe actueel de zogeheten ‘kleine strijd’ van oprichter Jaap van Praag nog is, de emancipatie en gelijkstelling van ongelovigen. “We zagen het aan het begin van de coronacrisis ook weer. Dat kerken en moskeeën opeisen dat zij wel bijeenkomsten met meer dan dertig mensen mogen hebben, dat is toch niet te geloven? Naast solidariteit blijft het voor mij ook altijd belangrijk om op te komen voor de vrijheid van mensen om zelf te denken, zelf keuzes te maken in het leven.”

Zelfontplooiing, solidariteit, autonomie, opkomen voor ongelovigen, vrijheid, dat telt al lekker op als het gaat om het vormen van de kurk waar humanistische organisaties in Nederland op drijven. Willemien van Aalst van Human wil daar rechtvaardigheid en verdraagzaamheid aan toevoegen, hoewel ze benadrukt dat we ons blijvend moeten afvragen wat die woorden betekenen. “Elke tijd vraagt om een nieuwe lading van deze waarden. Wat betekent verantwoordelijkheid nemen voor elkaar in de samenleving en autonomie anno 2020? Dat zijn vragen die mij en Human bezighouden, omdat woorden an sich zinloze woorden kunnen worden.”

Bij de Universiteit voor Humanistiek staan zelfontplooiing en autonomie hoog in het vaandel, volgens rector magnificus Joke van Saane. “Heel specifiek gaat het bij ons ook over waardegedreven wetenschap, want de wetenschapper brengt zelf ook waarden mee en is gecommitteerd aan een bepaalde waarheid. Dit betekent dat we persoonlijke betrokkenheid en het persoonlijke verhaal van studenten graag mee willen laten tellen. Daarnaast geven wij de ruimte aan levensbeschouwing en de vrijheid om daarin je eigen keuze te maken.”

Angelique van Dam van Humanitas ziet dat de vijf organisaties een afspiegeling zijn van de maatschappij, met zo’n beetje dezelfde waarden, maar met verschillende accenten. “Voor de vereniging Humanitas staan gelijkwaardigheid, zelfbeschikking en eigen verantwoordelijkheid voorop. De vraag van de ander is voor ons het vertrekpunt om een activiteit in te richten. Dat is één van onze grondslagen, die misschien niet vanuit het humanisme is ontstaan, maar wel heel erg authentiek is voor onze vereniging.”

Dat herijking van waarden op z’n tijd noodzakelijk is, merkt Joke van Saane op de universiteit, waar immers de nieuwste generatie humanisten rondloopt. “Wat wij van studenten terugkrijgen, is dat ze het nogal problematisch vinden dat in het humanisme de focus heel erg op de mens is gericht, met name op de individuele mens. Dat heeft ons nogal wat problemen opgeleverd wat betreft gelijke verdeling van rijkdom in de wereld, maar ook rondom duurzaamheid.”

Edwin Huizing van Hivos sluit zich aan bij Van Saane. “De jonge generatie, of dat nou in Nederland is of in Kenia of Indonesië, wil het breder bekijken dan puur het individu. Omdat door die focus volgens hen klimaat en duurzaamheid ondergesneeuwd zijn geraakt. Daar zie ik echt een rol voor het humanisme weggelegd.”

Ook Angelique van Dam ziet dat er nog een wereld te winnen is, met betrekking tot deze hevig geïndividualiseerde maatschappij. “Als we praten over een inclusieve samenleving, dan is die ook in Nederland behoorlijk beperkt. Het is de analogie van de smalle A12, waar je allemaal 120 per uur moet rijden, en die maar een beperkt aantal automobilisten aankan, terwijl we eigenlijk brede snelwegen moeten hebben waar je op alle snelheden naast elkaar kunt rijden. Ook in Nederland is het nakomen van mensenrechten voor bijvoorbeeld mensen met een beperking nog moeilijk te bereiken. Humanistische organisaties kunnen het verschil maken, om alle mensen toegang te geven tot die samenleving en onderdeel ervan te laten zijn. Maar dan zullen we het ik-gerichte moeten ombuigen tot een meer solidair karakter.”

‘Ik’ moet meer ‘wij’ worden, kortom. Maar is dat niet terug naar de jaren vijftig? “Ik denk dat zelfontplooiing en solidariteit nog altijd goede kernwaarden zijn voor het humanisme,” zegt Willemien van Aalst. “Maar de mensen moesten zich na de Tweede Wereldoorlog nog echt bevrijden als individu, daardoor is het accent op het ‘ik’ gekomen. In deze tijd gaat het veel meer om ‘ik’ in relatie tot de samenleving, hoe bouwen we samen aan een betere samenleving? Het gaat me niet zozeer om de tegenstelling tussen ‘ik’ en ‘wij’, maar elke tijd vraagt om een nieuwe balans. Bovendien komt er in deze tijd van algoritmes en kunstmatige intelligentie nog een ingewikkelde vraag bij, waar Yuval Noah Harari ook over schrijft in Homo Deus, want wat is het ‘ik’ nog?”

Terwijl gespreksleider Marc Josten de laatste ronde aanzwengelt - “Ik wil dat jullie nadenken over wat we vandaag en morgen voor elkaar kunnen betekenen” - staat Willemien van Aalst op, omdat de deurbel gaat. Niet veel later toont ze voor de webcam een taart, op het begeleidende kaartje staat: ‘Al jarenlang een sterk kwintet. Voor mensen, van mensen, door mensen. Op naar het volgende jubileum, Angelique van Dam.’  Blijkt Humanitas naar iedere deelnemer aan dit kwintet een verjaardagstaart te hebben gestuurd. Met daarbij de wens om nog eens 75 jaar met elkaar op trekken, misschien wel hechter dan ooit.

Want dat de maatschappij gebaat is bij dit handjevol humanistische organisaties, staat buiten kijf. Edwin Huizing van Hivos voorziet zelfs dat zijn organisatie, die ruim vijftig jaar lang ver buiten de landsgrenzen opereerde, steeds meer naar Europa en Nederland zal kijken. “Tot voor kort was er genoeg civil society in Nederland aanwezig om vraagstukken te beantwoorden, maar ik merk dat er een rol is voor ons. Dat zie je met lhbti-rechten in Nederland, de hele klimaatcrisis en Christa heeft dat dit jaar met het HV laten zien rondom abortus. Dat je denkt: Hier hebben wij sinds de jaren zestig voor gevochten. Waarom lijken de organisaties die hiervoor zijn opgericht niet thuis te geven?” 

“Wij krijgen nul euro subsidie,” zegt Christa Compas. “We moeten het allemaal hebben van de contributies van mensen, dus je moet je voortdurend laten zien in de buitenwereld en urgente zaken benoemen. Ik schep er geen plezier in om elke keer de contributie uit de portemonnee van onze leden te halen, maar deze onafhankelijkheid zorgt ervoor dat wij zaken als abortus blijven agenderen. Andere organisaties worden vaak gesubsidieerd door de overheid om bepaalde programma’s te doen en hebben daardoor niet altijd de vrijheid om controversiële thema’s te agenderen. Wij kunnen dat wel en onze vereniging verwacht dat ook van ons. Het is aan ons om te laten zien dat vanzelfsprekendheden veronachtzaamd worden.”

Wat dat betreft zijn Hivos en het HV heuse humanistische geallieerden. “Door de decennia heen zijn we veel eerder bereid dan anderen om controversiële onderwerpen aan te pakken,” zegt Edwin Huizing. “Bijvoorbeeld als het om homorechten gaat. Daar hoefde je vroeger bij andere organisaties echt niet mee aan te komen.”

Dat heeft met onze creativiteit en lef te maken, volgens Angelique van Dam van het jubilerende Humanitas. “Het verleden heeft uitgewezen dat we heel veel voor elkaar krijgen als humanistische organisaties, gewoon door ons net even anders te positioneren in de samenleving dan de mainstream.”

Joke van Saane heeft wel een idee hoe de Humanistische Alliantie veel meer van elkaar kan profiteren dan tot nu toe wordt gedaan. “Zouden we niet met elkaar kunnen nadenken over een opleiding, waarvan de afstudeerders makkelijk bij Human, Humanitas, Hivos of HV terecht zouden kunnen komen? Andersom kun je natuurlijk altijd de vragen en problemen die in jullie werkveld leven, bij onze opleidingen inbrengen, zodat de humanisten van de toekomst veel beter zien wat er echt in het veld speelt.”

Waar de vijf directeuren unaniem over zijn, is dat de humanistische boodschap moeilijk een breed publiek bereikt. “Dat wordt ook in deze coronacrisis duidelijk,” zegt Willemien van Aalst. “Binnen de publieke omroep zagen we dat de religieuze omroepen snel konden schakelen door veel aandacht te geven aan christelijke bijeenkomsten, zoals kerkdiensten. Binnen de humanistische beweging ontbreekt een collectieve ‘rituele’ vorm van samenzijn, waardoor het moeilijk is om snel te kunnen acteren met onze hele achterban. Dat is meer een vraag die ik neerleg voor de toekomst. Het zou helpen als we met elkaar een vorm kunnen vinden dat wanneer het nodig is, we ons als humanistische beweging kunnen laten zien, niet voor onszelf maar voor al die mensen in de samenleving.”