5 zingevingsvragen in tijden van lockdown

Tobias Karsten is humanistisch geestelijk verzorger bij Defensie en is opgeleid om mensen op levensbeschouwelijk gebied te begeleiden en te ondersteunen bij zingevingsvragen.

Karsten spreekt over zijn beroep als 'nulde lijn hulpverlening': zorg die altijd aanwezig is zonder dat je er specifiek om vraagt. Een geestelijk verzorger is aanwezig, loopt rond en vraagt naar hoe het met mensen gaat. "Een geestelijk verzorger is daar waar de mensen zijn en luistert naar wat er speelt," zegt Karsten. "Er hoeft niet altijd een probleem te zijn waarmee mensen naar mij toekomen. Het kan heel laagdrempelig beginnen door bijvoorbeeld koffie te gaan drinken. Je raakt in gesprek en daar kan iets uit voortkomen om mee verder te gaan."

Gesprekken kunnen gaan over alledaagse onderwerpen als waar je tegenaan loopt in je werk, wel of niet goed in je vel zitten of over relaties. Maar het kan ook een gedachtewisseling zijn over hoe iemand als persoon in het leven staat of hoe hij of zij om gaat met angsten, ziekte of overlijden. Misschien lijkt het een beetje op het werk van een psycholoog, toch is het dat niet helemaal.

"Wij zijn geen therapeuten, omdat wij niet een traject in gaan waarbij we mensen behandelen," vertelt Karsten. "Wij gaan naast iemand staan, luisteren naar het verhaal en houden oog voor het mens-zijn. We steunen mensen door het lijden te erkennen en daar de tragiek durven benoemen en bevragen, zonder het te willen oplossen."

Het aanwezig zijn van een geestelijk verzorger, onder andere bij Defensie, is grondwettelijk bepaald. Wanneer iemand langer dan 24 uur niet in staat is zijn levensbeschouwing te belijden, dan heb je recht op geestelijke verzorging. Een veilige plek waar je vrijuit kan praten.  

"Het mooie aan mijn beroep als geestelijk verzorger is dat je een vrijplaats biedt. We noemen het een vrijplaats, omdat het een plek is waar alles gezegd mag worden zonder dat daar consequenties aan vast zitten," zegt Karsten. 

Bij Defensie betekent dit dat op één eenheid, één geestelijk verzorger aanwezig is. Militairen worden vanwege hun beroep in bijzondere omstandigheden gebracht en op deze manier krijgen ze de ruimte om hun verhaal te kunnen doen. "Militairen worden op besluit van de staat naar een oorlogsgebied gezonden en zijn daar niet in staat om hun levensbeschouwing te volgen. De staat vindt het dan belangrijk dat deze mensen goede zorg krijgen, ook op plekken ver van huis waar ze alles meemaken."

Ook binnen andere sectoren in onze maatschappij zijn humanistisch geestelijk verzorgers te vinden. Denk hierbij aan bijvoorbeeld de politie, penitentiaire inrichten en zorginstellingen. 

Als geestelijk verzorger zorgt Karsten dat militairen met beide benen op de grond blijven staan, wanneer ze bijvoorbeeld ver van huis zijn of moeten leren omgaan met situaties die een doorsnee burger niet zomaar meemaakt. Een lockdown voor onbepaalde tijd is ook geen alledaagse situatie. Veel stilzitten kan ervoor zorgen dat je geest overuren draait. 

Karsten heeft met een beschouwende blik naar enkele ingestuurde lezersvragen gekeken voor ons filosofisch spreekuur. Vragen die in tijden van deze coronacrisis door het hoofd zweven. Verwacht geen kant-en-klare oplossingen, maar misschien geeft het wel enige richting of stof tot nadenken. 

"Waar ik hier misschien de schijn wek dat ik het weet, wil ik dat meteen weer tussen haakjes zetten," zegt Karsten. "Ik denk dat het heel belangrijk is dat iedereen zijn eigen antwoorden vindt, kritisch blijft en zelf onderzoekt. Het stellen van de vraag is misschien nog wel belangrijker dan het antwoord zelf."

"Eigenlijk is het stellen van de vraag een teken van zelfonderzoek. Iemand vraagt zich af hoe hij of zij ervoor zorgt dat gedachtes, geest en mind gezond blijven en dus met dit onderwerp bezig is, is eigenlijk al stap één. Volgens mij is zelfonderzoek, zeker binnen het humanistische gedachtegoed, erg belangrijk om een heldere geest te houden. Weten hoe je in de situatie staat en hoe je daar mee wilt omgaan.

"Je kan het zelfonderzoek verder uitbreiden en gesprekken voeren (nu telefonisch) met vrienden, familie of een hulpverlener. Het helpt om alles op een rijtje te zetten: wat zijn precies mijn zorgen? Zijn die realistisch? Of zijn het onrealistische angsten? Mij helpt het vaak om daar op gezette tijden over na te denken, er even expliciet voor zitten en niet de hele dag piekeren. Ik schrijf eens wat dingen op, lees misschien even, zoek er iets over op en daarna ga ik weer wat anders doen, even sporten bijvoorbeeld."

"Ik denk dat iedereen daar zijn eigen behoeftes en eigen stijl voor dient te ontwikkelen, maar geef het tijd. Zoek niet te snel naar invulling op je vragen, maar krijg eerst helder wat precies je vragen zijn. Ons hoofd maakt het vaak heel ingewikkeld en werkt helemaal niet zo systematisch. Gedachtes zijn vaak flarden, gedreven uit onzekerheid. Geef jezelf tijd. En volgens mij is dit juist een periode waarin we dat goed kunnen doen."

"De dood is zo’n thema waar je vaak geen woorden voor hebt, maar dat maakt het de taak van een geestelijk verzorger om daar met iemand woorden voor te vinden. Het is een vraagstuk dat we niet volledig begrijpen en één van de grote thema’s in ieders leven."

"Als mens wil je graag controle en wil je het leven kunnen begrijpen, hanteren en plannen. Je wilt een soort zekerheid, maar sterven is een zekerheid die juist heel veel onzekerheid met zich meebrengt. Wat gebeurt er met je? Leef je misschien nog voort op een bepaalde manier? Is alles dat je hebt gedaan niet meer van betekenis?"

"De vraag naar de dood is eigenlijk ook de vraag naar de zin van het leven en die vraag is niet altijd prettig. Als je stilstaat bij de dood kom je misschien tot het inzicht dat het leven helemaal niet zoveel zin heeft en dat is best angstaanjagend."

"Tegelijkertijd is eindigheid ook iets heel moois. Je weet niet wanneer het gebeurt, maar tot die tijd heb je de mogelijkheid om iets moois van je leven te maken. Stel dat het leven oneindig zou zijn, dan heeft het weinig zin om er iets van te maken, want dat kun je morgen ook nog wel doen. Juist omdat je weet dat het eindigt, ondanks de beangstigende gedachte, kan het je laten inzien dat je er nu iets van moet maken. Tot het zo ver is ga ik het leven invullen op een manier die waardevol is voor mij."

"Dit klinkt bijna als een soort angst. Nu is het heerlijk stil en straks moet ik in één keer weer alle sociale contacten oppakken, waardoor je je afvraagt of dat niet te veel wordt. Ik denk dat het een enorme bevrijding gaat worden wanneer iedereen elkaar weer gaat zien, maar hoe voorkom je overkill? Net alsof je terugkomt van een lange reis en binnen één of twee weken langs een heleboel mensen gaat en iedereen vraag naar hoe het was en je mooiste moment. Vertel, vertel!"

"Liever zou ik het doseren. Wie verplicht je om iedereen weer in één keer te gaan zien? Liever één of twee keer per week iemand gewoon wat beter en kwalitatief dan iedereen tegelijk. Ik kan me voorstellen dat het anders best wel heftig kan zijn."

"Aan de andere kant zie en merk ik, dat mensen nog steeds veel contact met elkaar hebben. Het is dan wel geen fysiek contact, maar de prikkels zijn er wel. Ik heb het idee dat mensen juist nu contact met elkaar blijven zoeken. Verjaardagsfeestjes die online worden gevierd of opa en oma die via de tablet aanschuiven als de kinderen gaan eten. Er is veel contact, dus is de vraag misschien ook wel of het straks in een keer heel veel meer is. Ik heb daar geen antwoord op, maar ik denk dat je zelf erg goed je grenzen moet bewaken. En is het te veel? Doseer het dan."

"Ik vermoed dat het komt door de ruimte die is ontstaan nu zoveel tot stilstand komt. Ik heb veel rouwbegeleidingen gedaan, bij vooral veel jonge mensen, en een beeld dat ik vaak gebruik is die van een koelkast. Wat je in het vriesvak stopt kun je vergeten, maar als je het eruit haalt, is het nog min of meer vers. Dat kan ook zo zijn met rouw en pijn. Het leven gaat door en er zijn zoveel dingen op je pad die aandacht vragen: sociale contacten, media en werk."

"Je zit de hele dag in een informatiestroom, waardoor je geen ruimte hebt om bij het verleden stil te staan. Daardoor komt het verlies in het vriesvak van je koelkast. Het geen aandacht besteden aan, betekent niet dat het ook voorbij is. Overigens is het de vraag of de pijn en het verlies ooit wel echt uit je systeem verdwijnen. En nog belangrijker: is dat erg?"

"Het is mooi dat de geest zo werkt. Hoe meer je verstilt, hoe meer oude indrukken ruimte krijgen om weer op te komen. Daar kun je van schrikken, maar ik denk dat het dan zaak is om daar bewust aandacht aan te schenken. Blijkbaar vraagt het nog aandacht en wil het toch nog een betere plek krijgen."

"Laten we het hopen. Maar je kunt het niet verwachten. Ik denk dat het uit mensen zelf moet komen en dat dit wel een tijd is waarin dat redelijk zichtbaar wordt. Dat er nu in één keer meer saamhorigheid lijkt te zijn, laat misschien wel zien dat we dat hebben gemist in de tijd dat het economisch fantastisch ging. De vraag is of het er niet altijd al was, alleen niet zo zichtbaar. Blijkbaar zit het in ons en komt het er nu uit, dus zat het er al, dat kan bijna niet anders."

"Wat heeft als individu je prioriteit en waar spendeer je als mens je tijd aan? Deze vragen worden voor veel mensen voelbaar in deze tijd. En naar de toekomst kijkend, kun je jezelf de vraag stellen: ga ik straks weer door in het tempo dat ik had of verandert er langzaam iets? Of wil ik dingen anders aanpakken? En wat is echt belangrijk zijn in het leven?"

"Je ziet nu ook al dat er een ontzettende waardering is voor de mensen die keihard werken, omdat blijkt dat we eigenlijk helemaal niet zonder hen kunnen. De herwaardering is eigenlijk al begonnen. Mensen in de zorg, vrachtwagenchauffeurs, vakkenvullers, mensen in het onderwijs, zij zijn in één keer de helden van deze tijd geworden. Ik denk dat we dit wel gaan vasthouden, omdat het zo maatschappelijk zichtbaar is geworden. Daarbij is het voor iedereen een onvergetelijke periode en een tijd die bevestigt wat echt belangrijk is."