Bij Human vind je inspiratie in je zoektocht naar antwoorden op persoonlijke levensvragen en maatschappelijke vraagstukken. En omdat we zijn geworteld in het humanisme, zouden we onszelf tekort doen als we niet luisteren naar (en leren van) humanistische denkers. Vandaar deze serie. Dit keer: politiek filosoof Hannah Arendt.
Waarom kan iemand tijdens de lunch naar Mozart luisteren, en een uurtje later een decreet tekenen voor het transport van duizenden Joden? Het is een van de belangrijkste vragen voor Arendt. Die ogenschijnlijk simpele vraag brengt haar tot het ontleden van totalitaire regimes, zoals die van Hitler en Stalin.
Wie, wat, waar?
Hannah Arendt wordt geboren in 1906 in Hannover als enig kind van Joodse ouders. In 1975, als ze sterft, is Arendt uitgegroeid tot één van de meest invloedrijke politieke theoretici van de twintigste eeuw.
In 1924 begint Arendt haar studies filosofie en theologie in Berlijn. In Marburg vervolgt ze haar studie bij Martin Heidegger. In februari 1925 ontvangt ze voor het eerst een brief van Heidegger. Het is de start van een liefdesrelatie van een jaar. Heidegger zou later het nazi-regime steunen, tot aan de dood van Hitler in 1945.
Arendt is als jonge joodse vrouw actief in de politiek en moet in 1933 - nadat ze door de Gestapo acht dagen is vastgezet - Duitsland ontvluchten. In haar nieuwe woonplaats Parijs komt ze in contact met onder meer Albert Camus en Jean-Paul Sartre. Als in 1940 de Duitsers Frankrijk binnenvallen wordt ze door de Franse autoriteiten als potentieel vijandig gezien en enkele weken geïnterneerd. Ze ontsnapt en vertrekt in 1941 naar New York. Daar verblijft ze tot aan haar plotselinge dood in 1975.
Tekst gaat door na afbeelding
Hannah Arendt
Wat maakt haar tot Humanistisch Kanon?
In Amerika schrijft ze haar belangrijkste en meest bekende werken. Het eerste, ‘The origins of totalitarianism’ (1955), gaat over nazi-Duitsland en bolsjewistisch-Rusland, beiden totalitarisische regimes. Eerst bespreekt ze in dit boek het ontstaan van het anti-semitisme en imperialisme met sterke nadruk op natie, ras en bureaucratie.
Volgens Arendt kan een totalitair regime ontstaan en functioneren door het heersen met terreur en geweld als intimidatie-middel. Angst speelt de grootste rol in zo’n regime. Het mobiliseert massa’s mensen en werkt onderling wantrouwen juist in de hand. Als individu verhoud je je alleen nog maar tot het regime, niet langer tot elkaar.
De totalitaire systemen zijn nieuwe regeringsvormen die volledige loyaliteit eisen. Geordende systemen die mensen een duidelijk en eenvoudige wereld beloven, en daarbij voorbij gaan aan de pluriformiteit en complexiteit van de ‘echte’ wereld. Wanneer individuen niet langer samen maar als geïsoleerden een gemeenschap vormen, heeft totalitarisme een kans van slagen.
Het proces Eichmann
In 1961 begint het proces tegen Adolf Eichmann, een SS-functionaris en één van de hoofdverantwoordelijken voor de massamoord op de Joden. Als journalist van het tijdschrift The New Yorker volgt Arendt het proces nauwgezet. Het is een treffend voorbeeld van wat Arendt later ‘de banaliteit van het kwaad’ noemt.
Het interesseert Arendt het meest hoe iemand tijdens zijn lunch vol overgave kan luisteren naar Mozart en vervolgens aan z’n bureau een decreet kan tekenen voor het transport van duizenden Joden naar Theresienstadt. Ze kwam tot de conclusie dat elke deporteur als ambtenaar een radertje vormt in het hele proces van vernietiging. Het kwaad was als het ware opgesplitst en daarmee ontdaan van zijn gruwelijkheid.
Eichmann bleek niet zozeer gedreven door een antisemitische ideologie, maar voerde zijn taken uit als saaie manager. Het kwade was niet actief in hem aanwezig, het vermogen zelfstandig te oordelen des te meer afwezig. “He did his duty…; he not only obeyed orders, he also obeyed the law” is te lezen op pagina 135 van haar boek over het proces.
Volgens Arendt kan dergelijk totalitarisme zich alleen ontwikkelen in landen met een grote bevolking, en dus voldoende mankracht om bijvoorbeeld concentratiekampen te bemannen. Het brengt de overheerser dichter bij de overheersten. Hitler legde dat bijvoorbeeld uit door te benoemen dat hij kon zijn wat hij was, door wat hij overheerste.
Nog steeds actueel
Hoewel de ideeën van Arendt nooit populair waren op het moment zelf en dwars stonden op de tijdgeest, is de filosofie van Arendt nog steeds relevant. Bij politiek handelen moet rekening worden gehouden met de vele gezichtspunten in een zaak. Een afgebakende doctrine als het socialisme of het liberalisme is een te simpele weergave van de werkelijkheid.
Politiek handelen ziet Arendt als de moeilijke kunst van het oordelen en tegelijkertijd houden met die veelheid aan perspectieven. Haar ideeën over terrorisme, wereldvreemdheid en de kracht van de democratie hebben niets aan actualiteit ingeboet.
Bronnen: Humanistisch Verbond, Trouw, Filosofie Magazine, BoomFilosofie en VPRO Cinema.
In 2012 verscheen een biografie over het leven van Arendt van Duitse regisseur Margarethe von Trotta. De biopic richt zich vooral op de ontwikkeling van Arendts bekendste theorie. VPRO Cinema kwalificeert de "intelligente grotemensenfilm" met vier sterren.