Hoe zullen historici in 2050 oordelen over de tijd waarin we nú leven? Daarover gaat het dit seizoen in Het Filosofisch Kwintet. In de tweede aflevering bespreken we Groeiende ongelijkheid.

Wat betekent het voor onze kansen en die van onze kinderen, dat de macht van de superrijken groeit en groeit? Eén van de gasten aan tafel is Bas van Bavel, historicus en hoogleraar aan de Universiteit Utrecht. In zijn laatste boek, 'De onzichtbare hand' onderzoekt hij opkomst en verval van markteconomieën. 

'De groeiende ongelijkheid is een fout van ons systeem,' zegt Van Bavel. De rijkdom van iemand met kapitaal groeit harder dan het inkomen van een arbeider en dat veroorzaakt volgens hem een onoverbrugbare kloof tussen arm en rijk. 'De democratie zal dit proces niet tegen kunnen gaan. We moeten een alternatief vinden voor de dominantie van de markt.'

Hoe ziet de wereld er in 2050 uit?

'Ik denk dat de kloof tussen diegenen die inkomen halen uit vermogen en diegenen die inkomen halen uit arbeid enorm gegroeid zal zijn in 2050. Dat is geen blinde gok, maar het doortrekken van een tendens die al veertig jaar gaande is. En er is geen aanwijzing dat dit proces stopt, ook omdat het versneld wordt door robotisering. Dat maakt het kapitaal nog profijtelijker en winstgevender en arbeid nog overbodiger.'

Is technologie dus een gevaar?

'De technologie kan ons helpen, maar het kan ook enorm veel kwaad doen. Dus het hangt er vanaf in wat voor samenleving die zich ontwikkelt. Binnen een markteconomie waar een heel kleine groep mensen veel kapitaal bezit werkt nieuwe technologie veelal negatief en ontwrichtend. Want die robots zijn kapitaal: ze nemen de plaats in van arbeid, van de mensen. Binnen het huidige systeem versnelt dit de ongelijkheid.'

Is dat nog op te lossen?

'Ik denk dat dit niet is tegen te gaan. Die rijkdom is namelijk verbonden aan heel sterke maatschappelijke invloed. Bijvoorbeeld in de media, de infrastructuur voor informatievoorziening, en uiteindelijk dus ook in de politiek en maatschappij. Dus die kloof die beperkt zich niet alleen tot het materiële domein maar vertaalt zich ook naar het maatschappelijke domein.'

Maar democratie brengt macht toch bij de burgers?

'Mensen zeggen wel dat de democratie dit proces zal tegenhouden, want mensen kunnen stemmen. Maar de democratie heeft deze tendens de afgelopen veertig jaar al niet kunnen tegenhouden en je ziet ook hoe de democratie van binnenuit uitgehold wordt. Dit komt door de greep op onze informatievoorziening, en de invloed van vermogenden, maar je ziet ook hoe de machteloosheid van de politiek populisme oproept. De toenemende kloof tussen arm en rijk maakt dat mensen teleurgesteld raken in de politiek en dus stemmen op een populistische leider. En zo zien we dat de democratie van binnenuit wordt verzwakt.'

Betekent dit het einde voor de democratie?

'Ja, uiteindelijk wel. Maar als je zoekt naar oplossingen moet je denken beginnen met de productiefactoren grond en grondstoffen, arbeid en kapitaal. We moeten nadenken over een andere manier om die samen te brengen. Daarmee overbrug je de kloof tussen arbeid en kapitaal. Als je een andere manier zou vinden dan de markt om die twee samen te brengen, dan zou je dit proces misschien kunnen stuiten.'

Hoe kunnen we zoiets voor elkaar krijgen?

'Als je naar de geschiedenis kijkt, komt dat uitzonderlijke proces tot stand door samenwerking. Mensen gingen zich verenigen. Kijk naar de coöperaties en boerenbonden van het begin van de twintigste eeuw. Maar in dat verenigen zie je al meteen een groot probleem. Mensen zijn vandaag de dag niet zo snel geneigd om zich in verbondenheid te organiseren. Dat zit in de versnippering, de individualisering, de fragmentisering van de samenleving. Dat verkleint de kans om dit proces te stoppen.'