'We gaan niet doemdenken'

Met haar OV-chipkaart nog in de hand loopt Clairy Polak de Amsterdamse Majellakerk binnen. Op haar beige T-shirt staat een Aboriginal-tekening afgedrukt. Ze komt ontspannen over. In het wild had je haar waarschijnlijk niet herkend als de presentator van Het filosofisch kwintet. Als we het interview eenmaal begonnen zijn, komt haar journalistieke en kritische aard snel naar boven. Het gesprek is voor haar een mooie opwarmer voor de aankomende serie waarbij ze samen met haar gasten bespreekt hoe we over twee generaties terugkijken op het handelen van nu. 

'In feite gaat het over het heden, maar we bevrijden ons van het heden door vanuit de toekomst naar het nu te kijken. Als we in 2050 terugkijken naar 2018 zouden we waarschijnlijk hele andere maatregelen genomen hebben. In de nieuwe serie kijken we aan de hand van vijf scenario’s naar wat we dan anders hadden kunnen doen, samen met stamgast Philipp Blom.' 

'We bespreken in elke aflevering een ander scenario, gebaseerd op wetenschappelijke voorspellingen. De eerste aflevering gaat over overbevolking. We leven op dit moment op zo’n grote ecologische voet dat we in 2050 drie aardbollen nodig hebben. De verwachting is dat er op sommige plekken weinig voorzieningen zullen zijn en dat zal leiden tot een volksverhuizing, van voornamelijk de rijkeren, naar gebieden waar bijvoorbeeld wel genoeg drinkwater is. De ongelijkheid groeit. We volgen in de tweede aflevering het scenario van de econoom Thomas Piketty waarin 1% van de Westerse bevolking zoveel kapitaal en macht heeft dat het algemeen belang niet meer bestaat, maar het alleen om het belang van die ene procent gaat.
In de derde aflevering bespreken we hoe de opwarming van de aarde zal zorgen voor zeespiegelstijging, extreme hitte en droogte, de verandering van ecosystemen en wat voor gevolgen dat op ons heeft. Dit zijn problemen die we moeten kunnen bespreken binnen de samenlevingen, maar dit wordt ons moeilijk gemaakt door de digitalisering. We zien in ons vierde scenario dat algoritmes bepalen wat je te zien krijgt en tegenspraak wordt geminimaliseerd. Er ontstaan vervolgens kleine entiteiten met allerlei percepties van de werkelijkheid.
In de vijfde en laatste uitzending bespreken we de discussies van de vier scenario’s en bedenken we wat we kunnen doen en wat het betekent voor ons denken en handelen. Of daar praktische oplossingen uitkomen? Dat is lastig te zeggen.'

'Ik heb mijn ecologische voetafdruk gemeten en ik durf bijna niet te zeggen wat de uitslag was. Ondanks dat ik mijn auto heb weggedaan, niet meer vlieg en ik bijna vegetarisch eet is mijn footprint 3,2. Dat betekent dat als iedereen zou leven zoals ik, er 3,2 aardbollen nodig zouden zijn. En dan te bedenken dat veel mensen iedere dag vlees eten en autorijden. Daarnaast hebben de meesten kinderen. Je schrikt je kapot. Ik ben eigenlijk heel slecht bezig maar toch heb ik het gevoel dat ik verdomde goed bezig ben, want ik ben de afgelopen jaren veel bewuster gaan leven.'

'Ja, het zijn doemscenario’s. Het is niet zo dat het vaststaat dat het zo zal gaan, maar wel dat het waarschijnlijk is dat dit het scenario is als we op deze voet doorgaan. Tijdens de uitzendingen gaan we niet doemdenken. Dat werkt ontzettend verlammend. Het feit dat ik nu denk dat ik heel klimaatbewust bezig ben, maar dat de uitslag van een footprint-test tegenvalt, kan ook doemdenkend werken. Mensen raken ontmoedigd omdat ze geen invloed lijken te hebben. Ik merk dat ikzelf ontmoedigd raak. Ik vind het heel belangrijk om dat doemdenken en die ontmoediging tegen te gaan. We gaan juist proberen om te kijken wat voor positiefs we kunnen doen. De 2050-scenario’s helpen ons bewuster te worden van het probleem. Veel mensen denken dat alles wel goedkomt. Daar willen we ons tegen verzetten, want dat weten we niet zeker. De gemakzucht en het wensdenken moet de deur uit. In deze serie van Het filosofisch kwintet streven we naar bewustwording en praten we onszelf en anderen moed in. We proberen te voorkomen dat we in 2050 zullen zeggen: ‘Hadden we ons maar niet neergelegd bij de onvermijdelijkheid van de doem.’' 

Tekst loopt door onder afbeelding.

'We hebben overwegend positief gezinde gasten uitgenodigd. Philipp Blom, onze stamgast, is in die zin dan nog het meest pessimistisch. Ik begrijp dat wel, want als je naar de wetenschappelijk bewezen ontwikkelingen kijkt dan kom je simpelweg uit op doemscenario’s. Blom zegt zelf dat hij optimistischer is geworden. Hij is aangevallen op zijn pessimisme. Niet zozeer op de scenario’s die hij ook in zijn boek Wat op het spel staat beschrijft. Niemand ontkent namelijk dat het zo zal gaan in 2050. Andere wetenschappers hebben er argumenten tegenovergesteld en tegen hem gezegd: ‘Het hoeft niet zo erg te worden, want…’ Blom, ik en de redactieleden zijn meer en meer onderzoekers tegengekomen die vertelden wat we kunnen doen om het grote 2050-scenario te voorkomen. Er zijn dus wel degelijk veel mensen die ondanks de negatieve ontwikkelingen veel lichtpuntjes zien zonder dat zij in wensdenken vervallen. Zij zijn optimistisch op een constructieve manier.' 

'We proberen diverse gasten aan tafel te krijgen. Mannen schuiven makkelijker aan dan vrouwen. Het is niet zo dat die vrouwelijke wetenschappers er niet zijn, want die zijn er wel degelijk. Maar ze hebben vaak de neiging om te denken dat ze het niet kunnen of ze stellen dat een collega beter in de materie zit dan zij. Het vinden van gasten met een andere culturele achtergrond blijft moeilijk, aangezien zij vaak alleen Engels spreken. Wat lastig is aangezien het programma Nederlandstalig is. Verder houd ik principieel geen voorgesprekken met de potentiële gasten. Dit wordt door de redactie gedaan omdat ik anders niet meer fris met hen de uitzending in kan gaan. Als ik de gesprekken wel zou houden, dan zou ik het gevoel hebben dat ik alles al met ze besproken heb. Ik wil verrast worden. Daarom doe ik nooit, voor geen enkel programma, mijn eigen voorgesprekken. De redactie schat in of eventuele gasten geschikt zijn, of zij bereid zijn om in gesprek te gaan met een ander in plaats van dat ze college gaan geven. Daarnaast moet de tafel kloppen en soms past iemand niet helemaal bij de andere gasten. Het moet lekker lopen en matchen. Met dat laatste bedoel ik overigens niet dat gasten het met elkaar eens hoeven zijn. Ze moeten bereid zijn om open te staan voor de ideeën van de ander.'

'Jazeker. Wij bedenken niet wat de uitkomst van de uitzending zal zijn, daarin zijn we wellicht vrij atypisch in het tv-landschap. Dat verrassingselement is het grappige en het prettige van dit programma. Door de voorgesprekken hebben we enigszins een idee, maar uiteindelijk weten we het pas als we aan het filmen zijn. Zo vertellen sommige gasten heel uitbundig tijdens de voorgesprekken en worden ze heel timide in de studio door alle camera’s. In het verleden hebben we weleens een gast gehad die bij de eerste vraag begon met een opsomming van zeven punten. Dat voorkom je door te zeggen: ‘Begin er eens met twee’. Als dat niet lukt, dan heb je een probleem, maar meestal lukt het wel. Dan leid ik het gesprek in goede banen door middel van humor of door iemand af te kappen.' 

'We hebben vier dieren in de test verwerkt. Een zalm die tegen de stroom inzwemt, een struisvogel die z’n kop in het zand steekt, een kikker die langzaam wordt gekookt en een mier die zich heel makkelijk aanpast aan nieuwe situaties.
Ik zou een zalm willen zijn, maar ik vrees dat ik in veel gevallen een mier ben. Een mier denkt: ‘Moet ik linksaf? Dan doen we dat maar.’ Zo nu en dan ga ik wel rechtsaf. Ik denk dat de meeste mensen mieren zijn. Wellicht ligt daar het probleem. Met meer zalmen in de samenleving zorg je sneller voor een goede afloop van de 2050-scenario’s.'