“Gezondheid stelt de mens in staat om zo te functioneren als hij wil, zowel geestelijk als lichamelijk. Voor zover daar een onderscheid tussen is te maken. Dat betekent ook dat je een chronische ziekte kunt hebben, maar je alsnog gezond kunt voelen, omdat je kunt doen wat je wil.”
Als chirurg zag Baukje van den Heuvel (1981) patiënten vaak pas als er gesneden moest worden en het te laat was om bij te sturen. Dat moest anders, vond ze, en dus ontwikkelde ze een methode om patiënten op zowel korte als lange termijn gezonder te krijgen. “Als mensen uit het jaar 4022 ons bezig zien, zouden ze ons voor gek verklaren en uitlachen.”
Wat is gezondheid eigenlijk?
Herken jij het beeld van enige gezondheidsdrift in onze maatschappij?
“Ik zie vooral een enorme ongezondheidsdrift. Die is in de geschiedenis nog nooit zo groot geweest als nu het geval is. We leven veel te ongezond. Voor het eerst is de generatie na ons ongezonder dan wij en zien we dat de levensverwachting in de VS al zakt. Als je kijkt naar de afgelopen honderdvijftig jaar zien we een verdubbeling in levensverwachting. Nu begint ze weer te dalen.”
©
Anna van Kooij / HUMAN
Sociaalwetenschapper Alana Helberg-Proctor met Baukje van den Heuvel.
In hoeverre zijn deze gezond- en ongezondheidsdrift normatief?
“Je kunt die in harde data vatten. Vijftig procent van onze volwassen bevolking is obees. Dat is een indicator, zoals levensverwachting een indicator is van gezondheid. Nog los van of iedereen de wens heeft om zo lang te leven.
Ik ben er inmiddels wel van overtuigd geraakt dat onze ongezondheidsdrift op een onjuiste manier is ontstaan. We worden op allerlei manieren gemanipuleerd. Zodra de overheid normeert, of reguleert, zien we dat vaak als betutteling. Terwijl we op alle denkbare manieren worden gemanipuleerd door Heineken, door Unilever.”
Hoe kijk jij naar de medicalisering van de maatschappij?
"Toen corona uitbrak ging het vooral over het vaccin. Hoe het komt dat virussen overspringen van dier op mens was amper gespreksonderwerp. Het staat symbool voor hoe wij omgaan met onze omgeving, gezondheid en gezondheidszorg. Je hebt een probleem, dan ga je naar de dokter, en dan wil je een quick fix. Je wil zorg consumeren zonder het probleem te zien als onderdeel van een complex systeem. Ik beschouw dat als armoede. Als mensen uit het jaar 4022 ons bezig zouden zien, zouden ze ons voor gek verklaren. Ze zouden ons uitlachen, zich afvragen wat dit voor een bezopen manier van samenleven is.
Het leven is vergankelijk. Ik kan een orgaan uit jou snijden, maar als jij daarna op de oude voet doorgaat… Er zou bij zorg veel vaker een gesprek moeten plaatsvinden met de patiënt. Wat maakt het leven waardevol, en hoe gaat hij om met de eindigheid van het bestaan? Die thematiek is helaas uit de spreekkamer verdwenen.”
Hoe verantwoordelijk zijn mensen voor ongezond gedrag?
“Gedeeltelijk. Je kunt het niet los zien van de context. Als je door de supermarkt loopt, is tachtig procent van het eten dat je ziet ongezond. Ik heb kinderen van twee, vier en zes. Alle producten met suiker erin staan voor hen op ooghoogte, met veel kleurtjes en cartoons. Dat is manipulatie. In bijna iedere supermarkt kom je eerst langs het verse brood en het fruit. Onderzoek wijst uit: dat maakt ons rustig. Dan kunnen we daarna alleen nog maar troep kopen. De verantwoordelijkheid daarvoor leggen we bij het individu. Waarom eigenlijk? De overheid verzaakt.”
Je bent gastro-intestinaal en oncologisch chirurg, maar houd je al jaren bezig met het veranderen van de zorg.
“Ik heb me lang verwonderd over een aantal aspecten van mijn vak. Daardoor heb ik een andere inrichting gegeven aan mijn rol als vertolker van de gezondheid dan een klassieke chirurg. Binnen de opleiding geneeskunde verliezen we de focus op gezondheid, en kijken we alleen nog maar naar ziekte. Tijdens de studie besteden we weinig aandacht aan wat gezond gedrag is, en hoe we ziekte kunnen voorkomen. Wij zijn volledig gericht op behandelen. Dat deed ik als chirurg uit den voeten: je snijdt een ziek orgaan eruit en dat is het. Dan rits je iemand dicht, geef je elkaar een hand en zeg je: nou, de kanker is eruit hoor, meneer. Dat verwonderde en frustreerde me steeds meer.
Met een aantal mensen zijn we gaan kijken of we de periode voor een operatie niet konden gebruiken om de mens in zijn geheel in een betere conditie te krijgen. Dat bleek een zeer positief effect te hebben op de uitkomsten. Als je iemand een klein beetje gezonder maakt, blijken de uitkomsten na operatie al aanzienlijk beter te zijn. We noemden het project Fit4Surgery.
Dat is het startpunt geweest van een bredere zoektocht: hoe verbeter je gezondheid binnen ons systeem? Wat betekent het om in te zetten op gezondheid? Waar loop je tegenaan? Hoe denken wij maatschappelijk over gezondheid? Dat onderzoek ik nu vijf jaar in het RadboudUMC.”
Wat is in die vijf jaar je voornaamste ontdekking geweest?
“Het verbeteren van gezondheid heeft een groot effect op de behandeling van ziekte. Dat is echt niet te onderschatten, en wij kunnen dat nu wetenschappelijk aantonen. Daarnaast blijkt de veronderstelling dat mensen hier niet aan meedoen op onzin berust. Ook dat wijst onderzoek uit.”
Waarom is dit belangrijk?
“We worden allemaal steeds zieker. Over achttien jaar kan de gezondheidszorg de vraag niet meer aan. Vaak wordt gewezen naar mensen met een lage sociaaleconomische status. Zij zouden niet mee kunnen komen. Dat zien wij ook niet terug. Als je mensen goed begeleid, reageren ze grofweg hetzelfde. Dat is een enorm belangrijke ontdekking die gevolgen heeft voor hoe we onze gezondheidszorg inrichten.”
Het Filosofisch Kwintet over de maakbaarheid van onze gezondheid
Kijk aflevering 3: Gezondheidsdrift
Risico’s zijn er om uit te sluiten, gezondheid is er om te optimaliseren. We hebben de dood weliswaar (nog) niet bezworen, maar we doen wat we kunnen. Kunnen we meer grip krijgen op onze gezondheid, of is dat slechts schijn? Hoe werkt het maakbaarheidsdenken door in de zorg? En zijn we te veel bezig met onze gezondheid, of juist te weinig?
Presentator Clairy Polak spreekt hierover met hoogleraar filosofie en medische ethiek Ignaas Devisch, filosoof en voormalig Denker des Vaderlands Daan Roovers, sociaalwetenschapper Alana Helberg-Proctor en chirurg Baukje van den Heuvel.
Zondag 24 juli om 12:10 op NPO 1.
Fit4Surgery
Baukje van den Heuvel ontwikkelde met collega's een trainingsprogramma voor patiënten die geopereerd moeten wachten. Het programma versnelt herstel en verkleint de kans op complicaties. Meer over Fit4Surgery lees je hier.