‘Het kost nauwelijks moeite om ongezond te leven. Waarom?’

“We weten steeds meer over ons lichaam. En hoe meer we weten, des te meer we kunnen voorspellen. Aan welke risico’s word je blootgesteld? Welke erfelijke ziektes liggen op de loer? Zolang je niet zeker weet dat je perfect gezond bent, ben je eigenlijk altijd potentieel ziek. Vroeger was je gezond zolang je geen lichamelijke klachten had.

Daarnaast is ons gezondheidsbegrip veel omvangrijker geworden. Als we gezondheid definiëren als de afwezigheid van ziekte, dan is het niet zo moeilijk om gezond te zijn. Terwijl als ik gezondheid begrijp als een fysiek, mentaal en sociaal welbevinden, dan is de kans plots groot dat ik op een van deze terreinen een klacht ontwikkel, of dat ik denk dat ik er een zou kunnen hebben.”

“Zeker. Dit is enerzijds een goede zaak. We zijn steeds meer bezig met of we gelukkig zijn. Anderzijds heeft het ook zorgwekkende gevolgen. Als individu kunnen we namelijk steeds meer keuzes maken aangaande onze gezondheid, goed en slecht. Hoewel we mensen tot niets verplichten, houden we hen wel verantwoordelijk als ze er niet in zijn geslaagd om binnen onze ziekmakende samenleving de juiste keuzes te maken. Dan wordt hen duidelijk gemaakt dat ze het beter hadden kunnen doen, en dus ook hadden moeten doen.

Dit zag je ook bij de discussies over IC-bedden op het hoogtepunt van de coronacrisis. Aangezien de patiënten die op de IC lagen vaak obesitas hadden, vonden veel mensen dat ze het aan zichzelf te danken hadden. Het is jouw schuld dat je je niet beter hebt gedragen, redeneerden deze mensen. Jij kost de samenleving veel geld en aangezien jij dit had kunnen voorkomen, moet je zelf opdraaien voor de consequenties.” 

“Nee, volgens mij niet. We delen gelukkig nog steeds de principiële overtuiging dat mensen fouten mogen maken wat hun gezondheid betreft. Het is op dit moment niet zo dat we mensen gigantisch zwaar straffen voor hun ongezonde keuzes. Er is wel sprake van een poging tot sturing, met duidelijke aansporingen om ons een bepaalde kant op te sturen.

Juist het niet-dwingende karakter van die gezondheidsnorm maakt het ingewikkeld. De moeilijkheid van normen is dat niemand je er rechtstreeks toe verplicht, maar op veel plekken wel wordt verondersteld dat je ze volgt. Als iemand jou morgen verplicht om geen koffie meer te drinken, dan ga je protesteren. 'Dit is mijn keuze!' Maar je wordt maatschappelijk beloond als je geen koffie drinkt, beloond voor het maken van de juiste keuze. Je zit namelijk bij het kamp van de goede mensen, en wie wil dit nu niet.”

“Normen zijn namelijk van iedereen en van niemand. Als je iemand vraagt: ‘Doe je aan sport?’ Dan krijg je vaak als reactie: ‘Ja, maar niet genoeg.’ Een interessant antwoord. Want wie heeft jou dat wijs gemaakt? Dat weten mensen zelf ook niet meer precies.

Toch valt er wel iets over deze normen te zeggen. Kijk naar de CEO van vandaag en vergelijk dat met fabrieksdirecteur uit de negentiende  eeuw. Die van vandaag is afgetraind, heeft drie keer de Mont Ventoux beklommen en tussen de bedrijven door de marathon van New York gelopen. Hij -  sorry, ik zou willen dat het anders was, maar meestal is het een hij - straalt uit: ik heb alles in de hand. Alles is mogelijk, als je het maar wil.”

“Ja, dat denk ik wel. De Duits-Britse socioloog Norbert Elias beschreef in Het Civilisatieproces (1939) al dat de hogere klasse zich door middel van normen altijd heeft willen onderscheiden van de lagere klasse. De lagere klasse kopieert deze normen weer, waarna de hogere klasse weer nieuwe culturele patronen ontwikkelt om zich van de lagere klasse te onderscheiden. De gedachte van die heersende klasse is: wij zijn niet zoals jullie, wij zijn beter.

Deze lijn zie je ook terug in ons denken over gezondheid. Het is niet toevallig dat de CEO er een hypergezonde leefstijl op na houdt. Hij wil laten zien dat hij beter is dan de rest. Er spreekt een verwijt uit zijn gezonde lichaam: ‘Als je beter je best had gedaan, stond je nu ook op mijn plaats.’ Er zit dus een meritocratisch idee in zijn belichaming van het gezondheidsideaal: ‘Als je maar hard genoeg werkt, dan kom je er wel en is alles mogelijk. Mijn succes is geheel mijn eigen verdienste.’” 

“Ja, dat voorzag de filosoof Friedrich Nietzsche in de negentiende eeuw al: ‘De moderne mens klampt zich vast aan de gezondheid.’ Toentertijd een geniaal inzicht. Gezondheid heeft sindsdien een absolute waarde gekregen in onze samenleving. Het wordt steeds moeilijker om te bevragen. Terwijl je je wel degelijk kunt afvragen of we ons leven moeten zien als een functie van gezondheid.

Ik kan rondlopen door Gent en genieten van de schoonheid van het straatbeeld en de historische gebouwen. Of ik kan rondlopen met een app die mij zegt dat ik nog 3.000 stappen moet zetten vandaag. In het laatste geval reduceer ik mijzelf tot het effect van mijn handelingen op mijn gezondheid. Terwijl er is ook nog zoiets is als schoonheid, of als plezier.”

Kunnen we meer grip krijgen op onze gezondheid, of is dat slechts schijn? Hoe werkt het maakbaarheidsdenken door in de zorg? En zijn we te veel bezig met onze gezondheid, of juist te weinig?

Presentator Clairy Polak spreekt hierover met Ignaas Devisch, filosoof en voormalig Denker des Vaderlands Daan Roovers, sociaalwetenschapper Alana Helberg-Proctor en chirurg Baukje van den Heuvel. 

Lees hier meer over de aflevering en kijk terug →