Samenwerken met de natuur, juist vanuit ons eigenbelang

Hij groeide op met het idee dat groei altijd vooruitgang en welvaart betekende. Dat we daar als mensheid alleen maar verder mee zouden komen. Van dat idee is cultuursocioloog Ruben Jacobs inmiddels wel teruggekomen. "Groei is het kernidee van de naoorlogse samenleving geworden, maar historisch gezien is het best een recent idee dat dingen altijd maar moeten groeien en dat we daarop moeten aansturen."

Naarmate hij vanuit sociaal-ecologisch perspectief de neveneffecten van groei steeds problematischer zag worden, ging hij steeds meer vraagtekens zetten bij diezelfde groei. Een proces waar we als samenleving op dit moment ook een beetje in verkeren, aldus Jacobs. "Er is steeds meer ruimte voor alternatieve ideeën."

"Er is natuurlijk heel veel onzekerheid over: wat gaat die aarde de komende decennia precies doen. Sommigen zaken zijn redelijk goed te voorspellen. De wetenschap heeft de afgelopen decennia heel accuraat laten zien wat de projecties qua opwarming zijn als we niet iets veranderen qua CO2-uitstoot. Lange tijd werden daarin alleen de effecten-scenario's meegenomen die met grote zekerheid te zeggen waren."

Tekst gaat door onder afbeelding

"Wat dat betreft is dat nieuwste klimaatrapport van het IPCC heel interessant. Inhoudelijk staat er niet zoveel nieuws in, maar wat wel het verschil is, is dat er nu veel meer ruimte is voor aanstippen van de onzekerheden in het klimaatsysteem. Voorheen werden zogeheten tipping points – kantelpunten in het systeem waardoor processen ineens in onomkeerbaar versnelling raken – buiten de rapporten officiële rapporten gehouden. Ze waren ten slotte te onzeker. Dat is nu wel verdwenen. Alle mogelijke scenario's, hoe klein de kans erop ook, worden meegenomen. De consequenties ervan zijn namelijk te groot.

Die onzekerheid over wat precies de gevolgen zijn, wanneer ze komen en ze ons zullen raken, is lang misbruikt om het probleem niet aan te pakken. Het was een uitstekende reden om nog even te wachten. Dat zag je ook in het begin van de corona-pandemie. We wilden eerst meer zekerheid hebben over de ernst van de situatie voordat we tot rigoureuze actie over gingen, terwijl we onzekere maar potentieel grote gevolgen juist vanuit een voorzorgsprincipe zouden moeten behandelen: snel anticiperen op en het voorkomen van een mogelijke catastrofe. Landen die succesvol waren, zoals Nieuw-Zeeland en Taiwan, deden dit."

"Dat is een belangrijk element. De Indiase schrijver Amitav Ghosh vraagt zich af waarom in de literatuur van met name de tweede helft van de twintigste eeuw de natuurlijke wereld, de natuurkrachten, alles buiten de mens, een heel marginale rol speelt. Soms speelt die natuurlijke wereld nog een beetje mee als decor, maar veel literatuur gaat voornamelijk over persoonlijke relaties, over mensengedoe. Ghosh zegt dan ook: de klimaatcrisis is ook een crisis van onze verbeelding, een crisis van onze cultuur.

We hebben in het Westen een cultuur gecreëerd die de natuurlijke wereld als een soort achtergrond is gaan zien. Nu begint dat decor ineens mee te spelen, maar zijn we helemaal verleerd om echt die wereld om ons heen tot leven te brengen. Ghosh vergelijkt het ook met andere culturen waarin het heel normaal is om karakters te verbinden aan natuurfenomenen waardoor de afstand van jou tot de omgeving kleiner wordt."

"Dat we dat onderscheid zijn gaan maken tussen cultuur en natuur is kenmerkend voor de moderne tijd. Ironisch gezien zijn we door de wetenschap steeds meer gaan zien dat dat onderscheid heel moeilijk te maken is. We ontdekken dat dieren allerlei emoties hebben die mensen ook hebben, dat planten en boomwortels ook communiceren. We beginnen steeds meer te ontdekken dat dat 'primitieve' wereldbeeld van inheemse volkeren in essentie helemaal nog niet zo gek is. Sterker nog, ze blijken de beste natuurbeschermers te zijn: naar schatting vormen inheemse volkeren minder dan vijf procent van de wereldbevolking, maar ze beheren en beschermen wel op zo'n dertig procent van het aardoppervlak en ongeveer tachtig procent van de wereldwijde biodiversiteit.

We zijn zo geïndoctrineerd geraakt door dit wereldbeeld van gescheidenheid, dat we die verwevenheid met de rest van het leven gewoon niet goed meer zien. We moeten dus met nieuwe ogen leren kijken en daarvoor hebben we onder anderen nieuwe taal, beelden en metaforen nodig."

"Afscheid nemen van een wereldbeeld dat je je eigen hebt gemaakt en waarmee je bent opgegroeid is gewoon moeilijk, nog los van wat je precies moet inleveren of waar je afscheid van moet nemen en wat je ervoor terugkrijgt. Loslaten wat vertrouwd is, is op zichzelf desoriënterend en ongemakkelijk. Dat gevoel van verlies kan zelfs een beetje pijn doen.

Ik denk dat de meeste mensen diep van binnen wel voelen dat ze zichzelf voor de gek aan het houden zijn. Een fascinerend gegeven van de menselijke psyche vind ik het fenomeen van de strategische onwetendheid. Net genoeg weten om niet nog méér te willen weten.

Het is onderzocht bij mensen die in de buurt woonden van concentratiekampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Die mensen hadden allerlei maniertjes gevonden om  ongemakkelijke informatie uit de weg te gaan, omdat ze wisten dat als ze meer zouden weten hun geweten zou opspelen, ook omdat hun eigen leven dan in gevaar zou komen. Dat gedrag zie je op veel kleinere schaal in onze omgang met het klimaat. Vlees eten, vliegen… het is niet zo dat mensen het niet weten of niet genoeg informatie hebben. We willen die informatie niet hebben want het gaat onze levens op korte termijn lastiger maken. Dat is een heel menselijke eigenschap, maar dat zit ons wel tegen op dit gebied."

Tekst gaat door onder de afbeelding

"Activisten hebben vaak de strategie om iets erdoorheen te beuken bij mensen, in hun gezicht te drukken. Daar zit zeker een kern van waarheid in. Daarmee word je niet geliefd, maar door iets te forceren kan je wel een doel bereiken.

Daar speelt het radical flank effect ook een rol bij. Een socioloog keek naar de Amerikaanse civil rights movement uit de jaren zestig van de vorige eeuw: wat was nou het effect van Malcolm X op de manier waarop mensen naar Martin Luther King (MLK) keken? In het begin vonden vooral witte Amerikanen MLK behoorlijk radicaal, totdat Malcolm X opkwam, die veel militanter was. Het effect: MLK kwam veel gematigder over, waarmee wat eerst nog onacceptabel was, geleidelijk aan acceptabel werd."

"We hebben sterk de neiging ontwikkeld om de complexiteit van de natuur te willen beheersen, naar onze hand te zetten. In sommige aspecten is dat tot op zeker hoogte gelukt, maar het is een illusie om te denken dat we het geheel ooit onder controle zullen krijgen. Sterker nog, kijk naar de wereld en je ziet het tegenovergestelde: het wordt juist chaotischer, onvoorspelbaarder. De boel is uit evenwicht en dat is door ons toedoen.

Van ecologen heb ik geleerd dat we complexiteit eigenlijk zouden moeten vertrouwen en vergroten. Hoe meer complexiteit, hoe robuuster het ecosysteem. Hoe meer verbindingen er zijn tussen entiteiten en organismes binnen een systeem, hoe rijker het systeem. Hoe diverser, hoe meer biodiversiteit. Hoe meer overlevingskansen het systeem heeft om te reageren op allerlei wisselingen in de omgeving. Dat is echt een heel andere manier van denken dan die van de mens die in het midden staat en alles gaat beheersen en controleren.

We hebben een belangrijke rol in dat systeem te vervullen, die complexiteit en diversiteit te vergroten zodat het voor jou gaat werken. Een bescheidener positie dan dat je zegt: wij gaan nu alles even fixen. We moeten samenwerken met die natuur, juist vanuit ons eigenbelang. De complexiteit en ingenieusiteit van de aarde is zoveel groter dan die van de mens zelf, ook al hebben we onszelf een centrale rol gegeven. De vraag is: wat betekent dat voor onze cultuur als we besluiten te leren van onze ecologie?"

Ruben Jacobs praat bij Het Filosofisch Kwintet verder over wat de coronacrisis betekent voor ons handelen ten aanzien van de planeet. Ook aan tafel: filosoof Daan Roovers, historicus Philipp Blom en sociaalwetenschapper Shivant Jhagroe.

Lees meer over de aflevering en kijk 'm na 22 augustus hier terug