Rondom de rol van de overheid spelen twee tegenkrachten, volgens Haroon Sheikh. "De ene kracht is dat we steeds meer zijn gaan vragen van de overheid om onze onzekerheid weg te nemen. Heel veel dingen, waarvan we vroeger dachten dat het bij het leven hoorde, of dat het God was, daarover zeggen we nu dat het onzekerheid is die uitgebannen kan en moet worden. De overheid is dé partij om dat te doen," vertelt Sheikh.
De roep om een autoriteit die voor ons zorgt is groot in een steeds onzekere wereld. Verwachtingsvol kijken we naar de overheid om onze gezondheid, economie en klimaat te redden. Maar die overheid laat ons hier in de steek, volgens filosoof Haroon Sheikh. "Het gebrek aan zekerheid leidt tot de roep naar een staat die wel controle kan houden. Die controle wordt gevonden in de vorm van Brexit of America First."
Waarom zijn we daarvoor naar de overheid gaan kijken om onzekerheid uit te bannen?
"Dat heeft te maken met onder andere het verdwijnen van religie. Vroeger was God een soort ankerpunt: als mij iets slechts overkomt, is dat zo bedoeld. Tegenwoordig is de staat een beetje die steun geworden. Het is niet voor niets dat Amerikanen veel meer onzekerheid aankunnen. Zij hebben een kleinere verzorgingsstaat omdat ze meer geloof in God hebben.
Een andere oorzaak voor onze verwachtingsvolle blik naar de staat, is de maakbaarheid van het leven. Over zogenoemde biologische bepaaldheid verwachten we steeds vaker dat we keuzes kunnen maken. Van gezondheidszorg tot prenatale prikken. Over al dat soort dingen zeggen we tegenwoordig: het is geen onzekerheid dat iets gebeurt, we kunnen het weten en we kunnen er iets aan doen. Dat suggereert dat we het leven meer en meer kunnen controleren.”
©
Anna van Kooij / HUMAN
Arnon Grunberg, Josette Daemen, Clairy Polak, Hans Boutellier en Haroon Sheikh spreken in Het Filosofisch Kwintet met elkaar over de relatie tussen overheid en burger in onzekere tijden.
Is het leven wel zo strak in de hand te houden, en onzekerheid dus terug te brengen?
“In die beweging naar controle zit ook iets paradoxaals. Als je in hogere mate drang hebt om iets te beheersen, om de onzekerheid weg te nemen, dan is dat een teken van wantrouwen. Dat betekent eigenlijk dat je weinig geloof of vertrouwen hebt. Dat zagen we ook in de politiek: Rutte die het vertrouwen moest terugwinnen door meer transparantie te geven.
Dat is volgens mij juist precies wat je niet moet doen. Het vertrouwen in mijn partner komt niet doordat ik in diens telefoon kan kijken om te kijken waar die is en wat die doet. Vertrouwen is dat je zegt: 'Ik kijk niet in jouw telefoon en ik weet dat het goed komt.' De mogelijkheid om alles door te kijken en te doorzien, daar zit een heel sterk wantrouwen achter.
Dat zien we ook in de overheid terug. We hebben een overheid gecreëerd die in principe ervan uitgaat dat mensen gaan frauderen. Bij de introductie van een nieuw technologisch instrument wordt meteen gekeken hoe de overheid dat kan gebruiken voor beter toezicht. Vaak is het onder het mom van zekerheid creëren: we zorgen gewoon dan niemand meer kan frauderen. Wat de overheid eigenlijk aan het doen is, is dat ze van bovenaf geen vertrouwen meer geeft aan mensen om zelf te verbeteren.”
Hoe kan de overheid wel zekerheid bieden?
"De andere tegenkracht is dat de wereld daadwerkelijk onzekerder is geworden. Tegelijkertijd met de hogere eisen aan de overheid is onze leefwereld afhankelijk geworden van krachten waar we minder grip op hebben. Dat zijn krachten van globalisering, nieuwe technologieën en internationale wetgeving. Allerlei zaken die op hoog niveau geregeld worden, ver van ons vandaan, maar die wel direct ons leven binnenkomen.
Daarnaast is bijvoorbeeld de arbeidsmarkt veel dynamischer en flexibeler. Uit onze baan kunnen we dus ook geen zekerheid halen. We zitten in een paradoxale situatie waarin we enerzijds verwachten dat we meer grip hebben, en tegelijkertijd zien we dat we ook veel meer grip verliezen.
Een overheid worstelt ook met die paradoxale situatie. Ik denk dat de overheid met elke stap onzekerheid, elders een stap zekerheid hoort te geven. Wat we te veel hebben gedaan, zeker in de omarming van globalisering en liberalisering, is dat we denken dat onzekerheid al een wondermiddel op zichzelf is.
We hebben onzekerheid omarmd voor een efficiëntere markt, meer keuzevrijheid en minder monopolies. Als het niet lukt om mee te veranderen daarin, ben je bijvoorbeeld een provinciaal en is het jouw individuele probleem. Veel van de tegenreacties die we tegenwoordig zien, zijn een roep om zekerheid. Deze zekerheid wordt gevraagd in de vorm van America First en de Brexit. Door bijvoorbeeld Donald Trump, maar ook in de Nederlandse politiek worden fictieve beelden geschetst van een overheid die het land weer onder controle krijgt."
Hoe moeten we omgaan met die paradoxale situatie?
“Ik denk dat we een betere balans moeten hebben. Elke stap van onzekerheid vraagt een tegenhangende stap van zekerheid elders. Als je bijvoorbeeld de arbeidsmarkt verder opent, en ontslaan makkelijker maakt, moet je meer doen om iemand zekerheid te geven over diens opleiding, zodat je na ontslag weer een baan kunt vinden. Kortom, als je ergens onzekerheid creëert, wat zet je daar tegenover?
Zo zijn er een mooie psychologisch experimenten binnen de zogenoemde attachment theory, die suggereert dat we onzekerheid makkelijker aankunnen naarmate we een sterkere verbinding hebben aan de andere kant. In een van de experimenten leggen ze een baby aan de ene zijde van een glasplaat. De moeder bevindt zich aan de andere kant van die plaat. De moeder roept de baby en zegt dat het veilig is om naar haar toe te komen kruipen.
De baby is angstig, ziet dat het niet klopt om over glas te kruipen. Maar omdat die moeder vertrouwen uitstraalt, durft de baby toch over de glasplaat te kruipen. Bij gebrek aan binding met de moeder is het voor de baby doodeng op de glasplaat en zal het niet durven oversteken.
Ik denk dat dit voorbeeld uitstekend laat zien hoe de overheid de laatste tijd te werk gaat. Een groot deel van de samenleving ervaart te veel onzekerheid, zonder dat er binding tegenover staat. Dan voelt alles als die glasplaat waar je doorheen kan zakken."
Is het dan zo makkelijk voor iedereen? Beetje zekerheid er tegenover, en dan durven we wel over te steken?
"Het is niet zo dat we volledige controle hebben en alles beheersen. Waarom is het een voor bepaalde mensen ontzettend moeilijk en pijnlijk, maar voor een ander niet? Ik zou morgen op het vliegtuig naar het buitenland kunnen stappen voor een baan waarvan alles onzeker is, en dat kan ik persoonlijk aan. Maar dat is niet omdat ik die onzekere situatie kan overzien: ik heb namelijk helemaal geen controle op het moment dat ik word overgeleverd aan de krachten van een ander land.
Het heeft meer te maken met de vraag hoeveel vertrouwen je erin hebt dat je de mogelijkheden hebt iets te veranderen aan de situatie op het moment dat het misgaat. Dat vertrouwen kun je halen uit financiële middelen, een familieband, sociale vangnetten om je heen, je opleiding, of je achtergrond, noem maar op. Dat zijn allerlei zaken die je zekerheid bieden om onzekerheid tegemoet te kunnen treden. Als dat beperkter is, is het moeilijker onzekerheid te accepteren.
Het is dus niet zo dat we helemaal geen onzekerheid hebben en kunnen verdragen. Maar wat we nu zien bij de overheid is dat die als moeder gewoon wegloopt bij de glasplaat, zonder enige zekerheid te geven. De baby blijft dan doodsbang alleen achter. En dat is eigenlijk wat de overheid nu tegen ons als burgers zegt."
Het Filosofisch Kwintet over Onzekerheid
Kijk 8 augustus: Wat verlangen we van de Overheid?
Haroon Sheikh praat bij Het Filosofisch Kwintet verder over wat burgers en staat van elkaar verwachten in onzekere tijden. Ook aan tafel: schrijver Arnon Grunberg, politiek filosoof Josette Daemen en sociaalwetenschapper Hans Boutellier.