“Het Westen staat op alle mogelijke manieren onder druk,” schrijft Hans Boutellier in zijn nieuwe boek Het Nieuwe Westen: De Identitaire Strijd om de Sociale Verbeelding. De onzekerheid die komt kijken bij de zoektocht naar een nieuw verhaal leidt tot spanningen in onze samenleving. Boutellier geeft handvatten voor hoe het Westen zich opnieuw kan uitvinden. De redactie van Het Filosofisch Kwintet sprak met de sociaalwetenschapper.

“Het Westen maakt drie grote crises door,” begint sociaalwetenschapper Hans Boutellier te vertellen in gesprek met de redactie van Het Filosofisch Kwintet. “De economische crisis, de klimaatcrisis en een sociaal-culturele crisis. Ik analyseer in mijn boek de heftigheid van de laatste crisis die uitmondt in onder andere identiteitspolitiek. Iets wat veel woede oproept deze tijd: identitaire strijd.

Een van de centrale begrippen om deze toegenomen woede te verklaren is het 'thymos' van filosoof Plato. Met thymos bedoelde Plato de wil om erkend te worden, moed en strijdlust.

"Die woede, de thymos, speelt enorm op in deze tijd, in de zin van eigen emotie eerst. Zo van: ik wil mij vanuit mijn eigen beleving verhouden tot de rest van de wereld. De sociale media spelen hierbij een grote rol, en die versterken de identiteitspolitiek. Bij gebrek aan een groter verhaal gaat het om wie we zelf zijn en wat we zelf geloven.

"Daarin zoeken we medestanders en dat leidt tot identiteitspolitiek. We zoeken bevestiging bij anderen en daarmee ontwikkelen we collectieve identiteiten. Dat doe je altijd in relatie met de ander. Identiteit is ook wat je niet bent - vergeleken met anderen. Je zoekt je identiteit in groepen die op je lijken, maar ook in groepen waar je niet op lijkt of waar je het niet mee eens bent.”

Leidt alle identiteitspolitiek tot woede?

“Ik wil een nadrukkelijk onderscheid maken tussen inclusieve en exclusieve vormen van identiteitspolitiek. Inclusieve identiteitspolitiek probeert iedereen erbij te betrekken: iedereen mag meedoen vanuit het grondwettelijke principe van gelijkheid. Dat zie ik als inclusief en emanciperend, zoals Black Lives Matter. Exclusieve identiteitspolitiek zie je met name bij nationalistisch-rechts. Dat is helemaal niet inclusief, dat is niet gericht op gelijkheid, op mee willen doen en erbij horen. Dat is juist gericht op exclusie. Dat is een principieel verschil dat in het publieke debat weinig wordt gemaakt.

Er wordt veel over polarisatie gesproken alsof het één pot nat is, maar dat is natuurlijk niet zo. Identiteitspolitiek in zijn meest radicale vorm is vijand-gedreven politiek en vijand-gedreven mobilisatie. Dat zie je in het extreem-nationalisme en in het islamitisch fundamentalisme. Deze vijand-gedreven bewegingen moeten we radicaal afwijzen.”

Hoe komen we van die identiteitspolitiek af?

“In mijn boek noem ik vier ingrediënten voor het samenleven in de nieuwe Westerse context. Het eerste ingrediënt is de democratische rechtstaat. Het opleggen van deze rechten op andere landen, bijvoorbeeld in het Midden-Oosten, is een oud-Westers idee. Maar de mensenrechten en andere rechtsstatelijke beschermingen zijn een belangrijke waarde in onze samenleving. Het is een uniek Westers geloof dat andere geloven toelaat en beschermt.

Het tweede ingrediënt is het algemeen belang opgevat als continuïteit. De samenleving is een systeem dat zich constant aanpast aan de omstandigheden zodat het op lange termijn stabiel functioneert. Tegenwoordig noemen we dat met een modewoord veerkracht.

Als derde ingrediënt noem ik wederkerigheid. Dat is een begrip uit de culturele antropologie. Het idee dat je in een relatie iets geeft en ontvangt, teruggeeft of doorgeeft. Wederkerigheid is eigenlijk heel basaal, maar is totaal onzichtbaar in onze samenleving door de bureaucratische verhoudingen."

"Door veel mensen wordt solidariteit gezien als diefstal, alsof migranten direct geld uit jouw portemonnee aan het plukken zijn. Er is weinig aandacht voor het grotere verhaal van de wederkerigheid. Dat zit diep weggestopt en is voor veel mensen volledig uit evenwicht. De toeslagenaffaire is hier hét voorbeeld van.

Dat brengt me ook bij het laatste ingrediënt: innerlijke meerstemmigheid. We worden in de identiteitspolitieke samenleving gedwongen om iets te vinden. Dat is eigenlijk precies ons probleem. Niets is vanzelfsprekend en we moeten iets vinden. Daarmee overstemmen we onze innerlijke meerstemmigheid. Maar mensen vinden vaak veel dingen tegelijk. In de huidige samenleving is dat steeds moeilijker.”

Wat moet de overheid met deze ingrediënten?

“We zijn een overgeorganiseerd land, met veel organisaties en instituties die door en door zijn gebureaucratiseerd en geprofessionaliseerd. Mensen hebben in toenemende mate het gevoel dat die er helemaal niet voor hen zijn. Deze organisaties beschouwen de burger niet als bewoner, maar als klant. Of nog erger: als potentiële dader.

Dat is natuurlijk duidelijk geworden in de toeslagenaffaire. Nu huilt de politiek krokodillentranen, maar vrijwel de hele Tweede Kamer eiste destijds dat er strenger beleid gevoerd moest worden. De uitdaging van deze tijd is hoe je deze organisaties en instituties dichter bij de mensen kunt krijgen. Wederkerigheid is een van manieren om de burger een relatie te laten aangaan met de overheid."

© Anna van Kooij / HUMAN

Arnon Grunberg, Josette Daemen, Clairy Polak, Hans Boutellier en Haroon Sheikh spreken in Het Filosofisch Kwintet met elkaar over de relatie tussen overheid en burger in onzekere tijden.

Hoe kan ik een wederkerige relatie hebben met de overheid?

“Wat we vaak vergeten is dat de overheid een heel breed begrip is. Maar maatschappelijke organisaties bemiddelen als het ware in de relatie tussen de burger en overheid. Nederland is daar van oudsher heel sterk in. We hebben bijvoorbeeld goede onderwijsinstellingen en goede zorg. Deze instituties zijn – door de druk van het marktdenken – verbureaucratiseerd, waardoor de relatie met de burger is verbrokkeld.”

Hoe kan ik een wederkerige relatie hebben met het ziekenhuis?

“Dat is zich al een beetje aan het ontwikkelen. Het is niet meer zo dat jij naar de dokter gaat en klakkeloos aanneemt wat deze zegt zonder eigen inbreng. Het is veel meer een dialogisch spreekuur waarbij de dokter een relatie aangaat met de patiënt.

Een ander voorbeeld is een kind dat zich aanmeldt op een school. Daar kan die school een wederkerig moment van maken: ‘Wij proberen goed onderwijs te geven aan uw kind. Laat het weten als u het ergens niet mee eens bent. Kunt u dan naar de ouderavonden komen?’ Betrek de ouders bij het proces. Laat ze weten wat zij kunnen doen om het kind uitgerust op school te krijgen. Laat weten hoe je als ouder je kind kunt helpen met huiswerk. Maak er een relatie van. Nu is het een soort klantsysteem. Maatschappelijke organisaties worden te veel als een leverancier gezien.”

Is dat dan het nieuwe Westen?

"Het is natuurlijk meer dan dat. Het nieuwe Westen moet ook in het reine komen met zijn gewelddadige verleden. Maar het heeft daarbij een groot geschenk aan de wereld: de liberale democratische rechtsstaat. Die moet groots zijn en voor iedereen functioneren. Een rechtsstaat van wederkerige praktijken – dat is de hoop voor het nieuwe Westen."

Het Filosofisch Kwintet over Onzekerheid

Kijk aflevering 3: Wat verlangen we van de Overheid?

Hans Boutellier praat bij Het Filosofisch Kwintet verder over wat burgers en staat van elkaar verwachten in onzekere tijden. Ook aan tafel: schrijver Arnon Grunberg, politiek filosoof Josette Daemen en filosoof Haroon Sheikh.

Lees meer over de aflevering en kijk 'm hier terug

Klik verder