Het geloof in een verhaal biedt de mogelijkheid om een onvolmaakte werkelijkheid te ontstijgen, volgens Alkemade. Hij zag dat tijdens zijn studententijd, toen hij een kamer huurde van huisbaas Peter in Delft. "Hij was een alcoholist, waar ik goed bevriend mee was. Maar hij was iemand die zijn alcoholprobleem niet onder controle had. Hij kwam in aanraking met de politie, en moest af en toe zitten," vertelt Alkemade in Brainwash Zomerradio.

"Hij was een tragische figuur, die de gewoonte had om zijn gedrag goed te praten. Als ik er in het weekend niet was, brak hij in in mijn kamer en nam bier en geld mee. Maar hij voelde zich dan zo schuldig dat hij altijd een briefje achterliet, met de meest ongelofelijke verklaringen voor waarom hij wel móest inbreken."

Eén van die briefjes staat afgedrukt in Alkemade's essay De Toekomst Van Nederland: "Meneer Valentin van de politie is geweest en ik moest nog honderd gulden betalen - nou dat had ik niet en toen hebben ze met sleutels jouw deur open gemaakt omdat ik zei dat ik toch eind van de maand geld krijg, van jou, maar ik heb een lening aangevraagd en het gaat voor 99 procent door. En dan betaal ik jou morgen direct terug." Volgens Alkemade vergat Peter steeds welk excuus hij had gebruikt, en het intrigeerde hem dat Peter er zelf maar in bleef geloven.

Alkemade ziet daarin een sterke parallel met de manier waarop wij in onze tijd met klimaatverandering omgaan: we ontvluchten voortdurend onze verantwoordelijkheid, door excuses en verhalen te verzinnen. "We weten dat het niet klopt, we weten dat we minder moeten vliegen, minder vlees moeten eten, minder moeten uitstoten. Maar het idee dat we moeten veranderen en comfort moeten opgeven, vinden we zo bedreigend, dat we voor onszelf met veel gemak verklaringen verzinnen wáárom we dat nog even niet doen. Verzinnen wij zelf niet ook verklaringen die even onzinnig zijn als die van de alcholist?"

We praten ons gedrag graag goed, volgens Alkemade, omdat het niet makkelijk is om te leven met het idee dat je fundamenteel fout zit. En daar gaat het in zijn ogen over als we het hebben over grote vragen, zoals klimaatverandering of de afname van biodiversiteit.

"Het is bijna niet te doen om je individuele gedrag te koppelen aan het lot van de planeet, omdat de schaalverhouding zo absurd is. Als je zegt: 'Ik stap in het vliegtuig naar Spanje, want zonder mij vliegt het toch wel', heb je al snel een sluitende redenering. En toch klopt het niet, want het individuele gedrag doet ertoe, en moet je verantwoordelijkheid nemen, maar het is maar één van de schakels. Uiteindelijk zal dat van de overheid en de markt moeten komen. Maar de belangrijkste kracht zie ik in de kunst en wetenschap, die gespecialiseerd zijn in verandering: in het nadenken over hoe we dingen anders kunnen doen. Verbeeldingskracht is wat we op dit moment nodig hebben."

Juist omdat we veel problemen van onvoorstelbaar grote omvang op ons af zien komen, is het volgens Alkemade eenvoudig om in doemdenken te vervallen. "Je wordt er moedeloos van. Maar kunst en wetenschap hebben het vermogen om te tonen dat het anders kan, dat verandering mogelijk is, en dat je het wel degelijk voor elkaar kunt krijgen. Als het om klimaatverandering gaat, zou er moeten worden nagedacht over hoe we van fossiele brandstof af kunnen, want CO2-reductie is het belangrijkste."

"De kunst is om het zo te doen dat het ook sociaal rechtvaardig is. In het rijke Nederland wegen de kilmaatmaatregelen het zwaarst op de lage inkomens. Dat is schrijnend onrechtvaardig. We moeten in staat zijn om te tonen dat we niet alleen moeten veranderen omdat het anders fout gaat, maar ook moeten laten zien wat de winst is. Je kan een wereld maken die veel beter functioneert. We kunnen ons leven zo organiseren dat we geen spoor van verwoesting achterlaten."

Voor Alkemade is er geen betere opgave voor een generatie dan dat. "Hoe gaan we met onze grondstoffen om, hoe produceren we ons voedsel, hoe gaan we met sociale rechtvaardigheid om? Dat vraagt verbeeldingskracht, om te herkennen dat het anders kan en hoe het anders kan."

Alkemade koos voor Brainwash Zomerradio het nummer The Pirate's Gospel van Alela Diane, omdat het voor hem over de vrijheid gaat om af te wijken van de gebruikelijke denkpatronen. Als Rijksbouwmeester plaatst hij zichzelf buiten de geijkte systemen, door zich bewust te zijn dat het spectrum van het mogelijke veel breder is dan het spoor dat iedereen volgt. "Op het moment dat je ziet dat de sporen niet de goede kant opgaan, is het essentieel om na te denken over andere richtingen waar wij onze gedachten en handelingen op kunnen baseren."

In de overkoepelende visie van Alkemade is het zaak voortdurend oog te houden voor de sociaal-maatschappelijke dimensie van het probleem dat je probeert op de lossen. Neem een ander probleem waar Nederland zich momenteel voor gesteld ziet: het woningentekort. Het idee dat architectuur alleen zou gaan over het efficiënt en goedkoop bouwen van veel woningen, is voor Alkemade een veel te beperkte definitie van wat architectuur inhoudt.

"De gebouwen waar we in wonen en werken vormen onze levens. In die zin is bouwen een sociaal-maatschappelijke opgave. De manier waarop we onze openbare ruimte vormgeven, bepaalt de levens van mensen. Als architect moet je je er van bewust zijn dat je heel direct ingrijpt op het leven van mensen."

Zo staat de manier waarop we bouwen niet los van sociale problemen zoals eenzaamheid. "Als Rijksbouwmeester hou ik me bezig met de vereenzaming in Nederland. Een op de tien volwassenen voelt zich zwaar vereenzaamd. Dat zijn grote getallen, en het is schrijnende problematiek. Ik ben ervan overtuigd dat een deel daarvan ontstaat door de manier waarop wij onze woningen hebben ingericht. Dat zijn verantwoordelijkheden waar architecten zich over moeten buigen. Kunnen we andere types woningen mogelijk maken?"

Allerlei vormen van samenwonen zijn inmiddels niet meer mogelijk: we hebben onze bejaardenhuizen, kloosters en hofjes gesloten, en alleen het appartement en de eengezinswoning nog over. Zelfs studenten krijgen een appartement met eigen douche en keuken, en vereenzaming onder deze groep is ook een probleem.

Deze ontwikkeling ligt in lijn met een individualistische samenleving, waarin autonomie en zelfredzaamheid hoog in het vaandel staan. Dat is deels terecht, want daar hechten we allemaal aan, maar een deel van de mensen komen in een isolement. Het is een sociale structuur waarin je terechtkomt en niet zomaar meer uitkomt. Een andere inzet van woontypologieën zou enorm helpen. Daar moet je alert op zijn bij de manier waarop je je sociale domein inricht en mensen keuzes geeft, vindt Alkemade.

Zo staat de manier waarop we bouwen niet los van sociale problemen zoals eenzaamheid. "Als Rijksbouwmeester hou ik me bezig met de vereenzaming in Nederland. Een op de tien volwassenen voelt zich zwaar vereenzaamd. Dat zijn grote getallen, en het is schrijnende problematiek. Ik ben ervan overtuigd dat een deel daarvan ontstaat door de manier waarop wij onze woningen hebben ingericht. Dat zijn verantwoordelijkheden waar architecten zich over moeten buigen. Kunnen we andere types woningen mogelijk maken?"

Allerlei vormen van samenwonen zijn inmiddels niet meer mogelijk: we hebben onze bejaardenhuizen, kloosters en hofjes gesloten, en alleen het appartement en de eengezinswoning nog over. Zelfs studenten krijgen een appartement met eigen douche en keuken, en vereenzaming onder deze groep is ook een probleem.

Deze ontwikkeling ligt in lijn met een individualistische samenleving, waarin autonomie en zelfredzaamheid hoog in het vaandel staan. Dat is deels terecht, want daar hechten we allemaal aan, maar een deel van de mensen komen in een isolement. Het is een sociale structuur waarin je terechtkomt en niet zomaar meer uitkomt. Een andere inzet van woontypologieën zou enorm helpen. Daar moet je alert op zijn bij de manier waarop je je sociale domein inricht en mensen keuzes geeft, vindt Alkemade.

Daarnaast houden we veranderingen in de samenleving onvoldoende scherp in het oog. "In Nederland is sprake van vergrijzing. Oudere mensen wonen vaak in grondgebonden eengezinswoningen, waar nu veel vraag naar is. Maar ouderen verhuizen niet. Terwijl, als je navraag doet, zij wel aangeven te willen verhuizen en dichter bij de voorzieningen te gaan wonen, maar geen appartementen in de buurt te kunnen vinden, of die niet te kunnen betalen. Dus verhuizen zij niet.

"Dan kun je in de weilanden bijbouwen. Maar je vergeet dan dat we over twintig of dertig jaar woningen te veel hebben, want deze zullen vrijkomen omdat mensen tegen die tijd dood zullen gaan. Daarom kan je beter inzetten op het bouwen binnen steden, dichterbij de voorzieningen, zodat je de woningen vrijspeelt die je nodig hebt. Zo voorkom je dat je overal in Nederland onnodige woningen in de open ruimte bij gaat bouwen."

Alkemade houdt ook daar oog voor het grote verhaal: "We hebben onze open ruimtes hard nodig voor natuurontwikkeling, voor de biodiversiteit, en voor de verduurzaming van de voedelvoorziening. We moeten stoppen Nederland te zien als een soort biljartlaken waar we telkens stukken van afknippen op het moment dat we iets nodig hebben. Wat we echt nodig hebben, is een nieuwe bouwcultuur."