In haar boek De Paddenstoel aan het Einde van de Wereld, dat onlangs in Nederlandse vertaling verscheen, duikt hoogleraar antropologie Anna Tsing in het leven van deze schimmel. Wat kunnen we van de Matsutake leren over het leven, kwetsbaarheid en kapitalisme? Die vragen stelde filosoof Lisa Doeland aan Tsing in oktober op het Brainwash Festival. Dit is een ingekorte uitwerking van dat gesprek.
Een van de eerste tekenen van leven na de atoombomaanval op Hiroshima in 1945 was een paddenstoel: de Matsutake. Het is tevens een delicatesse, een van de meest kostbare wilde paddenstoelen. Hoogleraar antropologie Anna Tsing onderzocht het bijzondere leven van deze schimmel. Wat kunnen we van de Matsutake leren over het leven, kwetsbaarheid en kapitalisme?
Hoe overleven we in een door mensen verstoord ecosysteem? We bevinden ons middenin het Antropoceen: een tijd van een door mensen veroorzaakte klimaatcrisis en daarmee gepaard gaande opwarming van de aarde. Volgens Tsing is het moeilijk leven in zo'n wereld en hebben we inventieve denkwijzen nodig om ons verder te brengen.
Zij vond inspiratie en inzicht in een onverwachte hoek: door het volgen van de productieketen van de Matsutake. "In mijn denken heeft de paddenstoel heeft me veel gebracht. Hoe we hier zijn gekomen, is namelijk niet te vatten in één simpele tijdlijn, maar komt op een complexe, verstrengelde manier bij elkaar."
Waarom gebruikte je paddenstoelen om verhalen te vertellen?
"Er is een type paddenstoel met een schimmellichaam die rondom de wortels van een boom groeit, en die noemen we mycorrhiza. De wortels van de paddenstoel en de boom groeien samen, waarbij de wortels van de boom ankers worden, zodat de schimmel zich eromheen kan weven.
Het is zelfs zo dat de boom speciale wortels ontwikkelt voor de schimmel, en als er geen schimmel gevonden kan worden, dan trekt de boom de wortels terug. De boomwortels en schimmels hebben de samenwerking met elkaar nodig. De paddenstoel krijgt koolhydraten van de boom, en de boom krijgt water en voedingsstoffen van de paddenstoel.
De schimmels weven een enorm web door de bodem van het bos heen. Sommige noemen dit het Wood Wide Web, naar analogie van het World Wide Web. De schimmels in de bodem verbinden zich met vele bomen, ook met verschillende soorten. Het is een web van verbondenheid van bodem, wortels, schimmels en planten; een web van leven.
Dit web helpt ons te denken over de benarde positie waarin we ons bevinden. Het web brengt de atmosfeer en de bodem samen: het licht van de zon wordt suikers voor bomen, en verplaatst zich door de schimmels, waarmee het een hele wereld creëert. Dat beeld is een mooi startpunt om na te denken over hoe we zouden kunnen overleven, ondanks de schade die we aan de wereld hebben toegebracht."
Wat kan de paddenstoel daarin betekenen?
"De Matsutake speelt een belangrijke rol. Deze paddenstoel was het eerste dat weer groeide na de atoombom op Hiroshima. Ze hebben een specifieke, sterke geur, die vrij storend is. Kenners in Korea vinden dit heerlijk, maar een paddenstoellenliefhebber uit California, die niet van Matsutake houdt, beschreef het als een samenspel van Red Hots [pittig kaneelsnoep, red.] en vieze sokken.
De eerste keer dat ik het rook, dacht ik: kan ik dit echt eten? Maar nadat een Japanse vriend ze voor me bereidde, vond ik het de meest heerlijke geur die ik ooit had geroken. In Kyoto sprak ik een man die ze in de winkel verkoopt, en hij vertelde dat mensen die deze extreem dure paddenstoel niet kunnen betalen, speciaal naar de winkel komen om de geur te ruiken. Het is een gourmet-paddenstoel."
Tekst loopt door onder de afbeelding.
©
Tomomarusan
Een mandje Matsutake.
"Matsutakes werden schaars in de jaren zeventig. In Japan groeien ze onder dennenbomen, in door de mens verstoorde bossen. Als mensen bossen gebruiken voor het maken van houtskool, en de gevallen bladeren bijeenharken, raakt het bos verstoord. Niet alle menselijke verstoring is hetzelfde: dit zijn geen parkeerplaatsen waar niets meer groeit. Want als je geen dennenboom kan laten groeien, krijg je ook geen Matsutake."
Welke schade richten menselijke verstoringen aan?
"Menselijke verstoringen kunnen zeer destructief zijn. Als je foto's van palmolieplantages in Indonesië opzoekt, dan zie je dat die mijlenver uitgestrekt zijn, en zo ver reiken als het oog kan zien. Ze hebben tropisch oerwoud waar mens en dier leefden getransformeerd tot één monocultuur, zonder een haag te plaatsen. Dat is angstaanjagend destructief voor mens en dier. Vrijwel alle dieren zijn vernietigd, behalve ratten, terwijl dit één van de belangrijkste plekken van biodiversiteit in de wereld was.
Door te weigeren om zelfs maar een haag te plaatsen, hebben ze het onmogelijk gemaakt voor dieren, planten en schimmels om te kunnen schuilen. En het heeft ook enorm veel plagen en ziektekiemen gebracht, die niet alleen de planten op de plantage bedreigen, maar ook het volledige omringende ecosysteem. Het verschil tussen deze plantages en de bossen waar de Matsutake groeit kan niet groter zijn. Ik kan me niets angstaanjagender indenken."
In het boek volg je de productieketen van de Matsutake paddenstoel. Wat laat dat zien?
"Productieketens geven ons de indruk dat de hele wereld tot grondstof kan worden gemaakt voor kapitalistische consumptie. Dat alle bossen ter wereld beschikbaar zouden moeten zijn voor bijvoorbeeld de productie van papier. Het is een kwetsbare set verbindingen waardoor een bos in Myanmar tot papier kan worden voor een uitgeverij in Europa, of een gestrand schip in het Suez-kanaal tot een blokkade van productieketens over de hele wereld kan leiden. Dat kan een wake-up call zijn.
We moeten onszelf de vraag stellen hoe we kunnen reageren op dit soort crises. De afgelopen honderden jaren hebben kapitalistische ondernemers crises vaak gebruikt als een gelegenheid voor meer privatisering. Om de grondstoffen van de wereld in te zetten voor verdere economische verrijking, terwijl lokale mensen en dieren ze misschien voor andere dingen gebruiken."
Kan ook de pademie een wake-up call zijn om het anders te doen?
"We moeten vechten tegen de alomtegenwoordige en schadelijke gedachtes die alles terug willen brengen naar hoe het altijd ging. Die de pandemie alleen willen adresseren door bijvoorbeeld onszelf beter te beschermen, zoals met vaccinatie. Vaccins zijn geweldig, maar niet voldoende als we onze zakelijke en persoonlijke gewoontes die aan de pandemie hebben bijgedragen niet veranderen.
We moeten ons verzetten tegen denktranten die zeggen dat groei altijd beter is, of meer reizen altijd beter is. Vaak zijn die ideeën niet logisch, maar we horen ze voortdurend en van alle kanten."
Je boek gaat in de kern over onzekerheid en over kwetsbaarheid. We hebben de kwetsbaarheid gevoeld, maar het liefst willen we dat niet onder ogen zien.
"Onzekerheid is een conditie waarin we allemaal leven. We kunnen niets anders doen dan deze gedeelde kwetsbaarheid proberen te sturen. Sommige manieren daarvoor zijn beter dan anderen. Maar de slechts mogelijke manier om dat te doen, is doen alsof het niet bestaat. En te doen alsof de condities van onze politieke economie onze onzekerheid creëren. Het is namelijk niet zo dat we te maken hebben met klimaatverandering omdat we nog niet voldoende vooruitgang hebben geboekt."
Tekst loopt door onder de video.
Bekijk het hele gesprek met Anna Tsing terug in bovenstaande video.
"Vooruitgang lijkt een vanzelfsprekende oplossing, maar is dat is juist hetgeen dat het probleem veroorzaakt. Ik zie het geloof in vooruitgang als een set oogkleppen, waardoor je slechts een minuscuul deeltje ziet en dat maakt tot het enige dat ertoe doet. Dat wordt tot onze toekomst gemaakt. De onzekerheid van al die verschillende soorten levens, van welgesteld tot armoede, verdwijnt volledig als we ons alleen op vooruitgang richten."
Wat maakt ons zo destructief ten overstaande van de planeet?
"In de twintigste eeuw was het zowel voor academici als het grote publiek gangbaar om te denken dat iedere diersoort op aarde er voor zichzelf was. Mensen hoefden zich alleen zorgen te maken over mensen, en konden alle andere dieren gebruiken als gereedschap. Als ze niet nuttig waren, roeiden we ze uit. Nu denkt geen enkele academicus dat meer, en ik hoop dat het grote publiek ook van gedachte zal veranderen. We kunnen niet voortbestaan zonder andere diersoorten. Het is simpelweg niet mogelijk.
We kunnen ons voedsel niet verteren zonder bacteriën en zonder planten krijgen we geen zuurstof. We zijn onderdeel van een web van vele diersoorten, waarvan we afhankelijk zijn om te overleven.
Het was één van de grote denkfouten van de twintigste eeuw om te denken dat het menselijk leven mogelijk zou zijn zonder andere diersoorten. Dus we moeten ons een voorstelling gaan maken van een planeet waar allerlei soorten leven, zoals mensen, planten, dieren en schimmels, die met elkaar in verbinding staan."
Die denkfout heeft geleid tot de zesde massa-uitsterving.
"De mens heeft een ongekend snelle massa-uitsterving van soorten veroorzaakt. Dit is de zesde massa-uitsterving, en hoewel er dus andere uitstervingen aan vooraf zijn gegaan, is het nog nooit zo snel gegaan. In slechts tweehonderd jaar hebben we enorme aantallen soorten zien verdwijnen.
En dat vanwege compleet idiote redenen: mensen hebben brulkikkers verplaatst om ze als huisdier te houden, maar dat heeft ziektes gebracht, waardoor wilde kikkers en salamanders over de hele wereld omgebracht zijn. Het is een vreselijke gedachte dat onze kleinkinderen misschien zullen opgroeien zonder ooit een kikker te zien."
Ben je hoopvol voor de toekomst?
"Dat brengt ons terug bij de vraag of we het toestaan dat we na de pandemie doorgaan alsof het business as usual is. Of we toestaan dat bedrijven volledig ongereguleerd hun gang mogen gaan. Dan maken we geen schijn van kans, want het zijn precies die dagelijkse bedrijfspraktijken die de wereld onleefbaar maken.
Als we diersoorten over willen houden die met ons samenwerken, dan moeten we veranderen. Kijk, met de ratten op de palmolieplantages gaat het fantastisch. Als we een wereld willen met alleen ratten, moeten we vooral doorgaan met waar we mee bezig zijn. Maar als je ook maar ergens anders om geeft, dan kunnen we niet blijven doen wat we doen."