"Nederland moet zijn zelfbeeld van superioriteit veranderen"

De grootouders van Nuberg raakten aan de praat toen haar opa een verzoeknummertje indiende. Kon haar oma dat niet even spelen op de piano? Het was 1946 en samen met vele dienstplichtige jongens, militairen en oorlogsvrijwilligers was de opa van Nuberg in Indonesië om de orde te herstellen, zo heette het. Na de Tweede Wereldoorlog, waarin Japan de Nederlandse kolonie had bezet, verklaarde Indonesië zich onafhankelijk. Nederland wilde daar niets van weten en probeerde met 'politionele acties' zijn kolonie terug te winnen. Nubergs oma, die in Nederlands-Indië was geboren, vermaakte in Medan de soldaten met haar pianospel. "We hoorden altijd het romantische verhaal van hun ontmoeting, maar over de oorlog vertelde mijn opa niet veel. Toen ik er eens naar vroeg, zei hij alleen dat het een rustige periode was; ze vochten niet veel en speelden kaartspelletjes."

Inmiddels weten we dat er in die periode wel degelijk gevochten werd en dat Nederland op grote schaal oorlogsmisdaden, zoals standrechtelijke executies, heeft gepleegd. We spreken niet langer eufemistisch over politionele acties, maar over de onafhankelijkheids- of dekolonisatieoorlog, of over de Revolusi, zoals Indonesiërs deze tijd noemen. Het onderwerp staat momenteel veel in de belangstelling nu de eerste resultaten zijn gepresenteerd van het door de overheid gefinancierde onderzoek naar deze oorlog, afgelopen weken een handvol boeken over verscheen en in het Rijksmuseum de tentoonstelling 'Revolusi! Indonesië onafhankelijk' opende.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

"Ik denk dat dat verschillende oorzaken heeft. In de eerste plaats is er nu voldoende afstand in tijd. Het gesprek over de oorlog is lang tegengehouden om de veteranen, die als jonge jongens die kant op werden gestuurd, niet tegen de borst te stuiten. Ook Indo-Europeanen en Molukkers, die veelal aan de kant van de koloniale overheid stonden, hadden er niet veel baat bij om de koloniale geschiedenis negatief te belichten. Naarmate de tijd verstrijkt ontstaat er ruimte voor een open blik die niet alleen uitgaat van eigen ervaringen en trauma's.

Het hangt ook samen met ontwikkelingen in de samenleving die het gesprek over de koloniale erfenis de afgelopen tien jaar in een stroomversnelling hebben gebracht. Internationaal is dat vooral Black Lives Matter, in Nederland ook 'Zwarte piet is racisme'. Vanuit de Indische hoek bleef het een tijdje stil, maar nu is ook daar een omslagpunt bereikt met het werk van mensen als Reggie Baay, Alfred Birney en Nancy Jouwe, die veel heeft geschreven over het slavernijverleden in de Oost. En laten we vooral ook Jeffry Pondaag niet vergeten, die met zijn rechtszaken met advocaat Liesbeth Zegveld tegen de Nederlandse staat het Nederlandse geweld ten tijde van de zogenaamde politionele acties opnieuw onder de aandacht heeft gebracht."

"Ik denk dat het bij het brede publiek en in de media voor opschudding zal zorgen. Toch zal de inhoud waarschijnlijk niet veel verschillen van wat we al weten, al zal het uitgebreider zijn. Ik ben benieuwd hoe de onderzoekers zijn omgegaan met de kritiekpunten uit de open brief van Jeffry Pondaag en Francisca Pattipilohy, die ik ook heb ondertekend en waarover we met de onderzoekers in gesprek zijn gegaan.

Dat gaat bijvoorbeeld over de omgang met de verschillende perspectieven op deze geschiedenis. We zijn gewend om die vanuit een Nederlands perspectief te vertellen: Nederlands-Indië werd in de Tweede Wereldoorlog bezet door Japan en Sukarno collaboreerde met de Japanners. De Nederlandse ervaring van de internering in Japanse kampen staat daarin centraal. Terwijl de Indonesiërs een heel ander verhaal vertellen: Nederland werd verslagen door Japan, waarmee Nederlands-Indië ophield te bestaan, daarna volgde er een Japanse tijd en vervolgens de proclamatie van de Indonesische staat. Het maakt veel uit welke terminologie je gebruikt en welk frame je hanteert om deze geschiedenis te vertellen. Het officiële Nederlandse regeringsstandpunt is nog altijd dat Indonesië onafhankelijk werd op 22 december 1949, terwijl de onafhankelijkheid al in 1945 was uitgeroepen."

"Ja, dat is zo. Toch vraag ik me af of er echt een ontwikkeling is geweest. Al in 1969 vertelde veteraan Joop Hueting op televisie over de oorlogsmisdaden waar hij getuige van was geweest, maar de overheid heeft er weinig tot niets mee gedaan. Sindsdien duiken er bijvoorbeeld af en toe albums op met foto's uit die periode, maar echte maatschappelijke reflectie ontbreekt. Men kan nu wel toegeven dat er geweldplegingen zijn geweest, maar vaak volgt daarna bijvoorbeeld dat de Indonesiërs er zelf ook wat van konden, dat het excessen waren, of dat we in Indië ook goede dingen hebben gedaan.

De kern van het probleem is, denk ik, dat bepaalde aspecten van het koloniale verleden nu meer aandacht krijgen, zoals de revolutie in Indonesië en het trans-Atlantische slavernijverleden, maar dat kolonialisme in z'n algemeenheid nog altijd niet wordt onderzocht en besproken. Het totale koloniale systeem, het gewelddadige karakter en de erfenis ervan, is nauwelijks onderwerp van discussie.

Daarom denk ik dat de toegenomen kennis over de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog niet veel effect zal hebben op het Nederlandse zelfbeeld dat we een tolerant en open-minded gidsland zijn ('kijk maar, we waren de eerste met het homohuwelijk'). Dat zelfbeeld is een vreemdsoortige mix van je beter voelen dan anderen en daar zo van overtuigd zijn dat je denkt dat je het universele morele kompas van de wereld bezit. Niet elke Nederlander heeft natuurlijk dat superioriteitsgevoel, maar als je kijkt naar onze regeringspartijen zie je wel hoe diep het gaat: fouten niet echt toegeven, geen verantwoordelijkheden nemen. Wijzen op mensenrechtenschendingen in China, terwijl hier de toeslagenaffaire slecht wordt afgehandeld."

"Door te spreken van een zwarte bladzijde maak je een onderscheid tussen koloniale geschiedenis en vaderlandse geschiedenis. Maar koloniale geschiedenis ís vaderlandse geschiedenis. Wat Nederland in andere delen van de wereld heeft gedaan is sterk verweven met ontwikkelingen hier, met economische vooruitgang bijvoorbeeld. Je kunt niet zeggen: dat waren de zwarte bladzijden en dit is de vaderlandse, glorieuze geschiedenis. Ze vallen samen."

"Dat van Tanja Dezentjé. Zij was Indo-Europees [ze had dus zowel Europese als Indonesische voorouders, red.] én was voor de Indonesische republiek. Ze is zelfs Indonesiër geworden. Het is een belangrijke aanvulling op het standaard zwart-wit verhaal over Indo's, dat laat zien dat het helemaal niet zo vanzelfsprekend was dat je als Indo-Europeaan aan de kant van Nederland stond. Politieke voorkeur deed ertoe. De tentoonstelling gaat over persoonlijke verhalen, in plaats van over cijfers en politieke besluitvorming. Zo wordt heel duidelijk dat de oorlog mensenlevens heeft gekost."

Tekst gaat verder onder de afbeelding

"Dat is vernieuwend en het is belangrijk dat een groot museum als het Rijksmuseum nu aandacht besteedt aan deze geschiedenis. Het onderwerp wordt daarmee uit de marge getrokken. Weet je wat het is: het is allemaal al opgeschreven en er zijn al veel kleine tentoonstellingen over dit onderwerp geweest, maar het duurt lang voordat mensen alles lezen en grotere verbanden leggen. Dat dit perspectief nu aandacht krijgt in het Rijksmuseum is een uitkomst van het werk dat jarenlang in de marges is verricht. Dat is een stap in de goede richting."

"In de eerste plaats moet de Nederlandse overheid de balans opmaken en verantwoordelijkheid nemen, door te kijken welke groepen sociaal en financieel zijn miskend. Dat gaat niet alleen over het slachtofferschap van Indonesiërs, of over hoe de Nederlandse overheid Indische Nederlanders, Molukkers, Chinezen heeft behandeld. Het gaat ook over veteranen. Het is een grote fout geweest om 200.000 jongens die kant op de sturen. Daarnaast zou er eerherstel moeten plaatsvinden voor jongens die de dienstplicht hebben geweigerd. Het is een hele bak ellende die de Nederlandse overheid met kortzichtig beleid heeft veroorzaakt."

"Dat vind ik een moeilijke vraag, want wanneer is het genoeg? Excuses zijn eigenlijk zo gemaakt, dus dat is misschien te makkelijk. Ik vind het een vervelende tendens om alles in geld uit te drukken, maar herstelbetalingen kunnen zeker een onderdeel zijn.

Dan is er nog de vraag hoe je als samenleving meer bewustzijn en zelfreflectie kunt creëren. Dat kan bijvoorbeeld door geschiedenisboeken aan te passen. De aandacht die er nu is gaat daar zeker bij helpen, maar ik mis vaak empathie, terwijl het over mensenlevens gaat. We moeten ook oppassen dat dit geen verhaal wordt van museumdirecteuren of onderzoekers die zichzelf feliciteren omdat ze zo open-minded zijn en zoveel aandacht hebben voor zogenaamde 'zwarte bladzijden'. Want zolang het Nederlandse zelfbeeld overeind blijft, verandert er niks en bestaat de kans dat fouten uit het verleden worden herhaald."