Niemand wil de nieuwe Lale Gül zijn

Helemaal onbekend met religie is regisseur Eva de Breed niet. Als kind zat ze op een protestante basisschool, waar de Bijbel werd gelezen en in de welbekende liedjes de vraag voorbijkwam: waarheen leidt de weg, die we moeten gaan? Eenmaal op de middelbare school was de knapste jongen van de klas een Jehovah's Getuige. Onbereikbaar, niet vanwege zijn uiterlijk, maar omdat verkering hebben met iemand buiten dat geloof onbespreekbaar was. En ook de moeder van De Breed kreeg als tiener te horen dat het katholieke geloof verlaten niet helemaal de bedoeling was.

Maar zo heftig, meedogenloos en rigoureus als ze tijdens de research voor Vrijdenkers tegenkwam, had ze vooraf niet verwacht. "Ik sprak met een jonge vrouw die op haar zeventiende iets kritischer begon te denken," vertelt De Breed. "Ze stelde toen een eerste, voorzichtige vraag aan haar moeder. En meteen was het klaar. Ze was een kind van de duivel en werd zo op straat gezet. Door het stellen van één vraag was ze ineens dakloos en wees."

Dit verhaal staat niet op zich. Vooral binnen de Jehovah's Getuigen merkte De Breed dat de uitsluiting definitief is als je je eenmaal kritisch begint op te stellen ten opzichte van het geloof. "Maar ik wilde absoluut geen anti-religieuze serie maken," zegt De Breed resoluut. "Vrijdenkers gaat over de ontwikkeling van mensen die kritisch zijn gaan denken. Dat is een proces van jaren, en niet een beslissing die eenvoudig wordt gemaakt. Het is ons altijd om het proces te doen geweest. We wilden onderzoeken hoe zo'n proces verloopt, ongeacht welke religieuze achtergrond je hebt."

De Breed begrijpt de aantrekkingskracht van geloofsgemeenschappen wel. "Het is een heel fijn gevoel om bij een groep te horen. De kracht van de groep, dat je niet alleen ergens bijhoort, maar iedereen ook om je heen staat; dat snap ik heel goed. Ik denk dat iedereen daar vanbinnen wel naar verlangt. Maar niet voor iedereen werkt dat in de praktijk. Sommigen voelen zich niet prettig bij de verwachtingen waaraan ze moeten voldoen, of de eisen die de groep stelt. 

"De protestantse Inge kreeg van jongs af aan al mee: je hebt schapen en bokken. Sommige mensen vinden het fijn binnen een groep. Die vinden het misschien minder belangrijk om zelf tot hun recht te komen, of hebben daar geen behoefte aan. Anderen hebben dat wel."

De crux zit 'm volgens De Breed in het dogmatische. Sommigen willen zich daar niet aan conformeren. Die denken dan: "Waarheen leidt de weg... Dé weg...? Hoezo dé weg? En hoezo móet ik die gaan?"

De geïnterviewden hebben bijna allemaal op een dag kenbaar gemaakt dat ze niet meer geloven. Bij velen leidde dat tot een grotere afstand of zelfs een totale breuk met de familie. Die ouders hebben hun kind laten vallen. "Op het eerste gezicht was dat voor mij onbegrijpelijk.

"Maar later besefte ik dat het een hele andere manier van denken is. Als ouder wil je dat je kind zo goed mogelijk terecht komt. Als je kind dan zegt niet meer te geloven, is het hiernamaals niet meer de plek waar het goed terecht zal komen. Je gaat als ouder je kind niet meer terugzien in de hemel. Als je daar echt in gelooft, is dat verschrikkelijk." 

Hoewel de gasten in de serie allemaal al hun familie hadden verteld hoe voor hen de vork in de steel zit, heeft de serie wel geleid tot nieuwe spanningen binnen families. Dat ze hun verhaal nu op televisie doen, heeft veel onrust gezaaid, vertelt De Breed. "Ik vind het heel moedig van ze dat ze hun verhaal wilden delen. Ze doen het echt voor anderen, om hen te tonen dat je eigen weg gaan moeilijk is, maar niet onmogelijk. En dat het je ook veel teruggeeft."

Dat de breuk met sommige ouders zo rigoureus is, heeft misschien ook te maken met gêne bij ouders voor het eigen falen. Als je kind niet meer gelooft, heb je het als ouder niet goed gedaan. "Sofyan vertelde dat heel duidelijk: 'Een goede gelovige zijn, stond gelijk aan een goede zoon zijn.' Maar als je dus geen goede gelovige meer bent, ben je dus ook geen goede zoon, hoe raar dat misschien ook klinkt."

In de serie spreekt presentator Özcan Akyol (Eus) alleen met mensen die het hele proces al hebben doorlopen, en dus uit hun gemeenschap zijn getreden. Mensen die met enige afstand over het hele proces kunnen praten. Maar De Breed sprak in haar research ook met anderen die nog niet zo ver in het proces waren. Wat spreekt uit die verhalen is de eenzaamheid, het dubbelleven dat die mensen moeten leiden.

"Ik sprak ook met een islamitische jongen, maar die durfde nog niets over zichzelf te vertellen, niet hoe hij heet, waar hij woont," vertelt De Breed. "Hij was bang dat zijn familie erachter zou komen en dat iemand hem misschien iets zou aandoen. Maar hij sprak met zoveel emotie - het zat hem heel hoog."

Het had een behoorlijke impact op De Breed. "Die jongen kon het gewoon nog niet kwijt, want eigenlijk bestaat het in zijn gemeenschap niet; niet-moslim-zijn. Veel voormalig moslims vertelden dat ze depressief zijn geweest, door de eenzaamheid. Ze konden niet zijn wie ze willen zijn. Dat zet zo klem. Je weet dat je niet gelooft, maar dat uiten is eigenlijk geen optie - of in ieder geval niet zonder risico. Niemand wil de nieuwe Lale Gül zijn."

Volgens De Breed hebben de verhalen van de geloofsverlaters sterke overeenkomsten. "Tijdens het monteren kon ik de verhalen van Inge, protestants, en Sofyan, islamitisch, naadloos met elkaar versnijden. Ze zeiden zoveel dezelfde dingen."

Eigenlijk gaat Vrijdenkers dan ook vooral om zelfontwikkeling, over vorming. "Je groeit op binnen een bepaald gezin, of een bepaalde groep. Dat is heel bepalend voor je eigen vorming. Het is als het ware jouw blauwdruk. Dat helemaal afschudden is heel moeilijk, dan blijft er heel weinig over. De mensen die ik spreek moeten zichzelf dan ook helemaal opnieuw uitvinden."

En vooral dat opnieuw uitvinden is lastig, merkt De Breed. "Stel je voor dat je alle verwachtingen van je ouders, broers, zussen, vrienden, opzij zet. Dat je alle normen, waarden, overtuigingen en dromen van vroeger loslaat. Dat je jezelf helemaal opnieuw kunt vormgeven, en helemaal zelf kunt kiezen wie je bent, of wil zijn. Jij en ik hebben heel lang kunnen oefenen daarop, maar als je zo'n gemeenschap verlaat, kan het zijn dat de opties behoorlijk overweldigend zijn. Wat ik vaak hoorde, is dat mensen het gevoel hadden op drijfzand te staan. Deze mensen zíjn gewoon kritische denkers. Die kiezen daar niet voor, die verlangen naar autonomie en vrijheid.

De mensen die een eigen weg zoeken, zijn niet alleen, hoopt De Breed met de serie te laten zien. Bovendien creëerde het Humanistisch Verbond een veilige plek, waar mensen veilig over het verlaten van het geloof kunnen praten. Voor waar in het proces iemand ook zit, bij De Vrijdenkplaats kunnen mensen elkaar ontmoeten en verhalen uitwisselen, vertelde projectmanager Pauline Boddeke ons al eerder. En dat die ruimte nodig is, blijkt wel uit alle reacties die het team achter Vrijdenkers krijgt. "Eus ontvangt veel persoonlijke brieven van mensen die ook zo'n verhaal hebben."

Stiekem was De Breed ook benieuwd of de knappe Jehovah's Getuige uit haar middelbareschoolklas één van die verhalen had kunnen zijn. "Hij was heel leuk en slim, en had achteraf het gevoel dat hij er niet bij zou gaan blijven." Op een schoolreünie kwam het antwoord: toch wel. Hij was getrouwd met een Jehovah's Getuige en gebleven. "Ieder zijn eigen weg," besluit De Breed.

De vier afleveringen van Vrijdenkers kijk je nu op NPO Start. Verder verdiepen kan op de speciale programmapagina. Daar vind je ook meer informatie over De Vrijdenkplaats, voor als je zelf worstelt met het geloof verlaten.