Niet alle religie is alles of niets

Aan de Vrije Universiteit onderzocht Joke van Saane als hoogleraar godsdienstpsychologie religies vanuit het oogpunt van een sociale wetenschapper. Sinds 2019 is ze rector magnificus aan de Universiteit voor Humanistiek. Maar de godsdienstpsychologie neemt ze mee in haar nieuwe functie. Haar leerstoel, zingeving en leiderschap, is een verlenging van wat ze als godsdienstpsycholoog onderzocht.

"Natuurlijk kijk ik graag naar alles wat met dit soort overwegingen rond religie te maken heeft, maar de interviews in Vrijdenkers zijn daarnaast buitengewoon interessant door de open gesprekken die Eus met de hoofdpersonen heeft. Doordat hij zelf iets over zijn eigen geschiedenis vertelt, ontstaat er een heel open sfeer. De geïnterviewden zijn eerder geneigd om persoonlijke ervaringen te delen.

De belangrijkste vraag die ik wel heb na het kijken van Vrijdenkers is: in hoeverre wordt hier een reëel beeld geschetst van religie? Of gaat het om een soort uitwassen van religie? Als ik helemaal geen verstand van religie had, zou ik denken dat het verschrikkelijk moet zijn om religieus te zijn. Maar ik ben zelf protestants en ik ken een kant van religie die niet zo erg - of eigenlijk helemaal niet - aan het woord komt in Vrijdenkers."

"Die gaan heel goed samen. Ik denk dat humanisme eigenlijk de basis vormt van religie of geloof. Het uitgangspunt van het humanisme is dat elk mens telt, dat iedereen ertoe doet. Dat iedereen de kans moet krijgen om zichzelf te ontwikkelen en dat er recht moet worden gedaan aan ieders eigen overtuigingen. Voor mij is dat helemaal geen tegenstelling, maar past dat naadloos bij religie. Ik denk dat elke gelovige zich ook uiterst comfortabel zou voelen binnen het humanisme.

En begrijp me goed, ik vind het heel belangrijk dat een serie als Vrijdenkers er is. Dat er een plek is waar mensen uit gesloten religieuze gemeenschappen hun verhaal kunnen doen. Voor die mensen is het heel belangrijk om te weten dat ze niet de enige zijn. En het is goed dat er aandacht is voor de beklemmende kant van religie. Maar dat is niet de enige kant, juist in deze tijd is er veel meer ruimte binnen religie om twijfel te hebben.

Zo zie je mensen christendom combineren met boeddhisme, en soms onderdelen van de islam. Multiple religious belongings heet dat in onze tak van sport, mensen leggen daarin meerdere religieuze verbindingen. Die ervaren daar geen druk uit, maar zien in die verschillende religies of geloven iets moois en halen daaruit wat bij hen past."

"Het geeft mensen houvast, voorspelbaarheid en hoop. De sociale kant is vaak één van de belangrijkste onderdelen van het geloof, dat zie je ook in Vrijdenkers. Dat je onderdeel van een gemeenschap bent en waarin je wordt geaccepteerd. Dat geeft mensen een heel comfortabel gevoel, wij noemen dat social support. 

Die support vertaalt zich ook vaak letterlijk in het 'naar elkaar omkijken'. Juist in religieuze gemeenschappen staat dat spreekwoordelijke pannetje soep klaar als je ziek bent. En in de coronacrisis zie je dat kerken, moskeeën en andere religieuze gemeenschappen online allerlei systemen in gang hebben gezet om in contact te blijven met elkaar. Dat is een heel belangrijk onderdeel van het geloof voor veel mensen."

"Je moet daarin wel de nuancering maken dat niet in elke religieuze gemeenschap voorwaarden gesteld worden. Er zijn ook veel gemeenschappen waar ruimte is om kritisch te zijn en te ontdekken of het wel of niet naadloos bij je past. In de meeste gevallen is het geloof juist goed voor mensen. Je ziet dat mensen die gelovig zijn beter scoren in onderzoeken naar welzijn.

Maar religie kan ook omdraaien in zijn tegendeel. Alle positieve functies van religie kun je omdraaien naar iets negatiefs. Het geloof dat er een god bestaat en dat er eeuwig leven is na dit leven, kan je hoop en moed geven. Maar het kan je ook angstig maken of het gevoel van schuld creëren als je denkt dat je veroordeeld wordt. Dat je daardoor denkt dat het een beroerde toestand voor je wordt en je eronder gebukt gaat.

Dat is met de sociale kant net zo. Op het moment dat sociale support omdraait in sociale controle, hebben mensen geen ruimte meer om te bepalen wat ze zelf willen. De ruimte die mensen hebben om zelf vragen te stellen en twijfels te hebben, bepaalt of de omgeving een positieve of een negatieve invloed heeft. In religieuze gemeenschappen waar die ruimte er niet is, wordt die sociale support heel snel voorwaardelijk."

“Nou, die is inherent aan een specifieke vorm van religie. Waar jij naar refereert zijn eigenlijk de meer orthodoxe of fundamentalistische stromingen binnen religie. Die heb je binnen elke religie, je kunt in elke stroming een verdeling maken. De meer orthodoxe kant van een religie neemt de heilige teksten heel letterlijk, alle gedragsvoorschriften die daarin staan. Die orthodoxie is eigenlijk de voorwaarde voor meer fundamentalistische opvattingen. Dat wil zeggen: dat geloof eigenlijk voor iedereen geldt, niet betwijfeld kan worden en dat het consequenties heeft voor alles in je leven.

Bij orthodoxe gelovigen geldt eigenlijk het alles-of-niets-paradigma. Dus als je gelovig bent, geloof je alles, dat is inclusief wat je draagt, met wie je omgaat, hoe je denkt over medisch-ethische kwesties, over homoseksualiteit, al dat soort dingen. Als je daaraan twijfelt, of je ertegen uitspreekt heb je ruzie en in veel gevallen word je verstoten of ben je je hele sociale omgeving kwijt.

Vervolgens heb je ook de mensen die het geloof meer symbolisch opvatten. Die zeggen bijvoorbeeld: wat er in de heilige geschriften staat, dat moet je in de context van die tijd bekijken, en kritisch bekijken. Dan is er al veel meer ruimte voor wat individuele mensen ervan zeggen. Verder op de schaal heb je dan ook nog mensen die heel relativistisch erin staan, die zijn bijvoorbeeld wel christen maar vinden de Bijbel niet belangrijk.

Een voorbeeld van vrijdenkerij binnen religies is het platform NieuwWij. Dat is een groot platform met een sterke nadruk op waar religies elkaar ontmoeten. De nadruk ligt op verbondenheid, op ruimte voor ieders vragen. Dat is een kant van religie die in Vrijdenkers niet aan bod komt. Maar zo kan religie ook zijn.

Als je mensen vraagt naar wat ze belangrijk vinden in het leven, dan noemen ze vroeg of laat elementen die samenhangen met godsdienst. Mensen zijn echt op zoek naar wat het leven zin geeft en op welke manier je dat kan ervaren. Hoe kan ik mijn leven ordenen en voorspelbaar maken? Dat mensen zoeken naar elementen die met religie samenhangen, vind ik een fundamenteel menselijk verschijnsel."

De vier afleveringen van Vrijdenkers kijk je nu op NPO Start. Verder verdiepen kan op de speciale programmapagina. Daar vind je ook meer informatie over De Vrijdenkplaats, voor als je zelf worstelt met het geloof verlaten.