Wetenschappelijke feiten zijn net bitterballen

Niet alleen de publicatiedruk, maar ook zogenoemde valorisatie zorgt voor druk op de wetenschap, volgens cultuursocioloog Stef Aupers. Wetenschap moet voortdurend verbindingen aangaan met bedrijfsleven en overheid. Dat komt voort uit het idee dat wetenschap nut moet hebben, aangestuurd door maatschappelijke druk. "Die banden zijn pervers," zegt Aupers. Bovendien maken die banden dat het wantrouwen tegen diezelfde wetenschap toeneemt.

Maximaal vijf tot tien procent van de voorstellen aan de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) wordt goedgekeurd. De NWO is de organisatie die in Nederland wetenschappelijk onderzoek financiert. "Het is de projectificering van de wetenschap," zei Ineke Sluiter, de president van de Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschappen (KNAW), in NRC, vertelt rechtsfilosoof Roland Pierik.

Bovendien moet je als wetenschapper een deel van je budget binnenhalen bij overheid of bedrijfsleven. "Maar je mag er niet naar luisteren. Dat vind ik lastig," zegt Pierik. "Misschien heeft de overheid ons wel te veel gedwongen extern geld binnen te halen en moet het geld terug naar de basis van de universiteit. Dan hoef ik niet steeds van project naar project te springen. Bovendien, als het geld voor een project binnenkomt via de universiteit kan ik op een hele andere manier nadenken over wat bijvoorbeeld armoede is, dan wanneer ik door het bedrijfsleven wordt gesteund."

Volgens Trudy Dehue zouden de samenwerkingen tussen wetenschap en overheid of bedrijfsleven wel moeten kunnen bestaan, maar dan met extra buffers. "Het meeste testen van geneesmiddelen gebeurt door bedrijven die in dienst zijn van de farmaceutische bedrijven. Door commerciële instellingen met een financieel belang. Daar moet de overheid een knip maken," zegt Dehue.

"Vrijheid van onderzoek is een van de belangrijkste waarden van de wetenschap," zegt Denker des Vaderlands Daan Roovers. "Wetenschappers moeten hun eigen nieuwsgierigheid achterna kunnen, in plaats van doen wat de opdrachtgever of overheid van ze vraagt." Je moet niet te veel afhankelijk zijn van bedrijfsleven, concludeert Roovers. Tegelijkertijd is afhankelijkheid van publieke fondsen ook niet goed, omdat je dan te veel tijd kwijt zou zijn aan het concurreren met andere wetenschappers, door het schrijven van fondsenaanvragen.

Het selectief gebruiken van wetenschappelijke kennis zie je volop, zegt Stef Aupers. Volgens hem volgt dat vanuit een wantrouwen naar wetenschap en instituties in het algemeen. Maar dat selectief gebruik staat haaks op het wetenschappelijk ideaal, stelt Aupers.

"Mensen die tegen wetenschap zijn, of een alternatief wetenschappelijk wereldbeeld hebben, moet je niet beoordelen op hun kennis. Uit onderzoek van het Rathenau Instituut blijkt dat bijna een kwart van de Nederlanders denkt dat wetenschappers niet zo betrouwbaar zijn en maar wat knoeien. Dat is sterk gecorreleerd met een institutioneel wantrouwen."

Als het gesprek gaat over hoe dat te doorbreken, noemt Roland Pierik de vaccinatiegraad. Toen die hoog genoeg was, waren er allerlei alternatieve theorieën die werkten, omdat de vaccinatiegraad zo hoog was. Toen die daalde en te laag werd, gebeurde wat de wetenschap voorspelde: uitbraken van besmettelijke ziektes. Daardoor steeg de vaccinatiegraad weer. Pierik noemt het de negatieve feedbackloop, waardoor je merkt dat je theorie dus niet werkt. 

Naast die feedbackloop, legt filosoof Daan Roovers uit dat mensen bombarderen met wetenschappelijke feiten niet helpt. "Dan helpt het vaak beter om aan te sluiten bij de zorg die mensen in die alternatieve hoek drijft." In de VS is onderzoek gedaan hoe klimaatsceptici toch te overtuigen zijn, omdat we toch wel een probleem hebben. Ze ontdekten dat de toon van de boodschap belangrijk is, vertelt Roovers. "Niet die linkse drammerige toon van: uit de auto allemaal. Maar meer: wat hebben we een mooi land, wat zouden we verliezen als de lucht niet meer zo fris was. Dat overtuigde eerder dan statistiek."

"Het wegzetten van deze groep als gekkies of kwakzalvers werkt averechts," zegt Stef Aupers. Ook het weghouden van dergelijke geluiden van sociale media als Facebook of YouTube is volgens hem onverstandig. Het gesprek verschuift dan naar de krochten van het internet, verwacht Aupers. Bovendien schaadt je daarmee de democratie. 

"Je moet heel goed onderscheid maken tussen mensen die al 'gekkies' geworden zijn, of mensen die twijfelen," zegt Pierik. In de discussie over vaccinatie - waar hij de overheid over adviseert - ziet Pierik dat heel veel ouders het gewoon niet weten. "Die willen juist graag informatie hebben. Tegenwoordig gaan die in een individueel gesprek bij het consultatiebureau in gesprek met de artsen en verpleegkundigen. Wat zijn uw vragen en twijfels? Je moet niet als overheid proberen om tegen al die 'gekkies' op internet te gaan vechten. Ouders luisteren daarnaar en denken: het zal allemaal wel."

Het is een realiteit die de wetenschap volgens Pierik moet accepteren. "Tegenwoordig ga je even nadenken over of je die vaccinatie wel neemt, die je vroeger gewoon nam. Dat was voor de wetenschap een hele luxe positie. De mondigheid van de burger maakt dat uitleg van de wetenschap niet meer zo gemakkelijk is."

"Je kunt niet zeggen: 'Dat is wetenschap'," zegt wetenschapssocioloog Trudy Dehue. "Wel waar we het voor gebruiken. Fundamenteel fout is dat de wetenschap de werkelijkheid ontdekt. Dat is niet waar. De wetenschap biedt kennis. En via de kennisverzameling, biedt de wetenschap de mens grip op de onstuimige wereld waarin we leven."

Als voorbeeld neemt Trudy Dehue onderzoek naar armoede. Dat wordt in Nederland bijvoorbeeld veel gedaan door het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Voor dat onderzoek is eerst een normatieve definitie van het begrip armoede nodig, zegt Trudy Dehue. Wat verstaan we onder armoede? Maar het werk van het SCP is wel beter, juist omdat ze zo diep hebben nagedacht over dat begrip armoede. Het SCP verandert ook steeds de definitie van armoede als dat nodig is. Onder andere dat, en de transparantie over die veranderingen, maakt wetenschap beter dan andere vormen van kennisverwerving. 

"Het gaat in wetenschap om controleerbaarheid. Dat anderen kunnen navolgen hoe ik tot conclusies ben gekomen," vult filosoof Daan Roovers aan. Andere vormen van weten zijn volgens Roovers intuïtie, geloof en onderbuikgevoel. "Maar die vormen zijn niet controleerbaar, omdat ze binnen mijzelf blijven." Wetenschap is daardoor in principe controleerbaar voor iedereen, maar het hele traject afleggen is niet in vijf minuten te doen, legt Roovers uit. "Er is dus wel een verschil tussen iemand die een uurtje googelt, of iemand die al dertig jaar met het onderwerp bezig is," zegt de filosoof.

Als verschillende wetenschappers over hetzelfde onderwerp tot verschillende conclusies komen, is het daarom ook belangrijk om het hele voortraject te kunnen controleren en begrijpen, zegt socioloog Stef Aupers. "Misschien gebruiken ze allebei een verschillende definitie van armoede. Dat is legitiem en controleerbaar."

Op de vraag of feiten dan eigenlijk bestaan, antwoordt Roland Pierik: "Dat er iemand tegenover me zit is een feit, maar of ons gesprek goed is, dat is geen vast te stellen feit." Trudy Dehue: "Het is goed om te onthouden dat het woord feiten afkomstig is van het Latijnse 'facere'; maken, ontdekken. Feiten zijn dus maaksels, met allerlei ingrediënten. In een bitterbal zitten allerlei ingrediënten die iets tot bitterbal maken, maar die bitterbal an sich kunnen we als feit presenteren."