Wat complotdenken en religie gemeen hebben

Volgens cultuursocioloog Stef Aupers ligt wetenschap an sich niet onder vuur, maar vooral wetenschappelijke instituties en experts. "Complotdenkers zeggen dat zij zelf ook de wetenschappelijke methode toepassen," zegt Aupers. "Zij vinden dat zij beter onderzoek doen dan de mensen die daar jarenlang voor gestudeerd hebben."

De wetenschappelijke autoriteit is daarentegen niet meer vanzelfsprekend, zegt Aupers. "Dat komt mede door de opkomst van het internet. We hadden verwacht dat het internet ons dichterbij de wisdom of the crowd zou brengen. Het zou de wetenschap en journalistiek vooruit helpen. Het tegenovergestelde blijkt echter het geval. Het internet is een podium geworden waarop iedereen van alles kan roepen."

"Daarnaast creëert het internet ‘echokamers’: mensen worden door anderen online steeds weer in hun overtuigingen bevestigd. Van dialoog is niet langer sprake, standpunten worden geradicaliseerd. Dit proces wordt versterkt door ‘filterbubbels’: algoritmen ingezet door techbedrijven schotelen je datgene voor wat is gebaseerd op je eerdere surfgedrag. Het verkleint je (online) wereld."

“Wat je vaak ziet hieromtrent is de terugkeer naar zintuiglijke ervaringskennis. Je krijgt dan bizarre situaties, zoals de Flat Earth Society. Zij geloven dat de rondheid van de aarde een hypothese is die tot waarheid is gemaakt door wetenschappers met bepaalde belangen. De aarde voelt of lijkt immers helemaal niet rond. Het is volgens hen daarom veel waarschijnlijker dat de aarde plat is.  

Het feit dat mensen de aarde zien als een platte schijf komt voor een belangrijk deel doordat zij wantrouwend zijn naar (wetenschappelijke) instituties. De Flat Earthers hebben het idee dat de politiek en commercie steeds meer invloed hebben op de waarheden van wetenschappers.”  

“Dat is de prijs die we betalen voor de democratisering van de wetenschap. Het is goed dat burgers sinds de jaren zestig meer worden gevraagd om mee te praten in de politiek en wetenschap. Tegelijkertijd zijn we daardoor ook in een postmodern moeras terecht gekomen. Wat is dan nog waar?”

"Daar geeft socioloog Max Weber wat mij betreft een goed antwoord op. Max Weber stelt dat de wetenschap ongelooflijk goed in staat is om de wereld in kaart te brengen. Maar, zegt Weber, wat wetenschappers niet kunnen, is betekenis geven aan wat zij analyseren. Als de wetenschap dus toeneemt en religie naar de achtergrond verdwijnt, wordt het gewone leven voor burgers steeds betekenislozer.

Hier zie je dus het gat van de onttovering van de samenleving ontstaan, waar nieuwe vormen van pseudo-religie op inspringen. Mensen blijven behoefte hebben aan betekenisgevende kaders en die zijn behoorlijk sporadisch op het moment."

“Zeggen dat complotdenkers religieus zijn, zet hen retorisch buitenspel. Dat wil ik niet doen. Tegelijkertijd zitten er wel religieuze componenten in het complotdenken. Zo praten complotdenkers over onzichtbare machten en krachten die zij in beeld willen brengen.

Deze bevinden zich niet in de hemel of natuur - zoals dat met religie het geval is - maar achter de maatschappelijke coulissen. Die neiging komt niet uit de lucht vallen. Macht wordt namelijk steeds onzichtbaarder. Macht is niet langer alleen gekoppeld aan een burgemeester of minister-president maar in toenemende mate Europees gecentreerd.  

Er is nog een tweede gelijkenis. Religie bood van oudsher een narratief voor het verklaren van ziekten, lijden en de dood. Nou gaan complottheorieën niet altijd daarover maar wel over ellende in de samenleving zoals terrorisme of corona. Deze ellende wordt door complotdenkers gevat in een verhaal.

Er wordt betekenis aan gegeven. Corona is volgens sommigen van hen niet een toevallig rondwarend virus, maar opzettelijk uitgezet door China om overbevolking tegen te gaan. Het complot is volgens hen overal en in alles aanwezig. Toeval bestaat niet. Dit is vergelijkbaar met het idee dat alles in onze samenleving wordt bepaald door een god.” 

“Historische studies kunnen moeilijk zeggen of het complotdenken is toegenomen, maar één ding is wel duidelijk. Complotdenken is veranderd. Het Mccarthyisme - een periode van anti-communistische verdachtmakingen in de VS - van de jaren vijftig is een vorm van klassiek complotdenken. Men wantrouwde de ander, de vreemde ideologie - het communisme - buiten Amerika.

Momenteel zie je dat het niet gaat om iets buiten onze samenleving maar om een wantrouwen jegens de eigen staat. Het zijn de democratische instituties, de politiek en media die het complot smeden. Waar je in de jaren vijftig nog wist wie de vijand was, weten complotdenkers van nu niet meer waar het gevaar vandaan komt."

“De radicale complotdenkers vormen een kleine groep. Het grootste deel bestaat uit mensen die gewoon twijfelen en die erin mee kunnen gaan. De onzekerheid over wat waar is - Kants idee dat we niet zeker weten wat het Ding an Sich is - heeft zich toch echt wel verspreid. 

Uit een survey bleek dat dertig procent van de Amerikanen denkt dat het coronavirus uit een Chinees laboratorium komt. In Nederland acht zo’n vijftien procent de complotten rondom de Apollo-landing als plausibel. Als het gaat om nieuws en wetenschap is het vaak heel moeilijk om zeker te weten wat waar is en wat niet. Dat geldt voor zowel laag- als hoogopgeleiden.”