Niet alle beïnvloeding is manipulatie

In het begin van het gesprek gaf Fleur Jongepier aan dat ook ten goede kan worden gemanipuleerd. Clairy vraagt haar daarom wat het belang is van de intentie van degene die manipuleert. "Ik denk dat het heel belangrijk is om helder te krijgen wat de intentie is, om zichtbaar te krijgen wanneer het problematisch is," legt Jongepier uit.

De filosoof onderscheidt vier intenties. De eerste is manipulatie in het belang van de manipulator. De tweede heeft als kenmerk dat beiden er beter uitkomen, zoals bijvoorbeeld bij een commerciële transactie. Beiden hebben er immers wat aan. Je kunt ook manipuleren met het belang van degene die je manipuleert in het achterhoofd. "Denk aan iemand die depressief is, of suïcidaal."

De gevaarlijkste intentie is volgens Jongepier manipulatie met het oog op het publieke belang. "Je moet dan aangeven wat het publieke belang is. Dat is ontzettend moeilijk. Als je ernaast zit ben je vrijheden aan het inleveren en bemoei je je met keuzevrijheden van individuen." Dat is wat nu met corona aan de hand is, stelt Clairy Polak. "Dat is potentieel gevaarlijk, ja," antwoordt Jongepier. "Het kan alleen maar als alle andere mogelijkheden zijn uitgebuit. En dat gebeurt vaak niet. Vaak zijn er andere manieren om mensen te beïnvloeden, dan overgaan tot manipulatie."

Gedragswetenschapper Reint Jan Renes: "Juist omdat wij op individueel niveau niet altijd even goed in staat zijn om te handelen in het belang van het collectief, hebben we een overheid die continu vanuit het publieke belang probeert na te denken." Dat een auto gaat piepen als de bestuurder de gordel niet omheeft, vindt Renes dan ook een nuttige beïnvloeding van gedrag.

Ook tijdens deze coronacrisis is de overheid continu in gesprek met de samenleving, maar ook met zichzelf. Ministeries hebben bijvoorbeeld verschillende belangen, en die worden afgewogen door een gekozen regering. "Die namens ons daar zit," zegt Renes. 

Filosoof De Regt: "Ik denk dat de intentie van de manipulator heel belangrijk is." De Regt vertelt over Amerikaanse schoolkantines, waar wortelen bijvoorbeeld worden aangeprezen als 'X-ray vision carrots', wortelen waardoor je beter gaat zien. Dat helpt; kinderen gaan meer wortelen eten.

"Manipulatie is een vorm van beïnvloeding, maar niet alle beïnvloeding is manipulatie," begon filosoof Fleur Jongepier haar uitleg. In een gesprek beïnvloed je ook, zonder dat je dan per se aan het manipuleren bent. "Dus waarin verschilt manipulatie van andere vormen van beïnvloeding, zoals overtuigen?" 

Volgens Jongepier gaat het met name om het strategische aspect van de beïnvloeding. "Je bent iemand aan het managen of aan het sturen, zonder voldoende te appelleren aan het vermogen van iemand om zelf na te denken of zelf een oordeel te vellen." Maar dat maakt niet dat manipulatie altijd stiekem gebeurt. "Ik denk dat je ook heel goed kunt manipuleren, terwijl iedereen dat door heeft," zegt Jongepier. 

Manipulatie is bovendien niet hetzelfde als dwang. "Bij dwang laat je iemand geen andere acceptabele keuzes."

Een goed voorbeeld van manipulatie is de keuken- of matrasboer, volgens Jongepier. Zij hebben allerlei trucjes die ze kunnen gebruiken zodat je in de winkel denkt dat je iets echt nodig hebt. "En dan kom je thuis en denk je: dit heb ik echt niet nodig," vertelt Jongepier. Dat is duidelijk manipulatie, waarbij je niet op basis van goede redenen een keuze hebt gemaakt.

Het gesprek begon met een voorbeeld van filosoof Daan Roovers. In het begin van de coronacrisis werd Roovers uitgenodigd voor een brainstorm met communicatiedeskundigen. De naleving van de maatregelen begon wat te verslappen. Binnen die brainstorm werd geopperd strategisch angst te injecteren in de publieke opinie. Het bracht Clairy bij de vraag: Wat is de rol van de media in het beïnvloeden van de publieke opinie?

Dat begint volgens Denker des Vaderlands Daan Roovers al bij het maken van een beeld. Als voorbeeld noemt ze hoe verschillende foto's van dezelfde situatie beïnvloeden hoe druk je denkt dat het buiten was. "De plek die je inneemt, het perspectief, beïnvloedt al de kop die boven het stuk komt," zegt Roovers.

Onlangs startten ook de verhoren omtrent Obamagate. Een aantal grote Amerikaanse zenders heeft besloten om die verhoren niet live uit te zenden. "Op een gegeven moment hebben ze gedacht: laat die Trump maar met z'n mediaframes. We doen daar gewoon niet aan mee," legt Roovers uit. 

Media dragen dus in grote mate bij aan wat we te zien krijgen, en ook hoe, door middel van selectie. Gedragswetenschapper Reint Jan Renes sluit zich aan bij Roovers: "Media denken na over wat aandacht trekt, en dan geef je aandacht die niet altijd terecht is." Filosoof Herman de Regt vult aan. "Of je laat een discussie zien die niet belangrijk is."

Volgens De Regt spelen sociale media een steeds grotere rol in hoe mensen hun mening bepalen. Filosoof Jongepier: "Je hebt daar een totaal andere controle over wat gepubliceerd wordt, en hoe dat in goede banen geleid kan worden." Bovendien, zo legt Jongepier uit, kan je bij een krant nog kiezen door welke krant je mening gevormd wordt, terwijl je op sociale media afhankelijk bent van het algoritme.