'Elite en volk zijn eigenlijk lege containerbegrippen die je op allerlei manieren kunt inkleuren,' zegt politicoloog en populisme-kenner Sarah de Lange. 'Maar de manier waarop we deze woorden nu interpreteren vernauwt het debat tot het probleem van het populisme.'
Elite-volk lijkt tegenwoordig een logische tegenstelling, terwijl die groepen niet zo makkelijk tegenover elkaar te zetten zijn. Politicoloog Sarah de Lange probeert de woorden opnieuw betekenis te geven.
Hoe worden die woorden nu geïnterpreteerd?
'Als wij in Nederland over de tegenstelling tussen volk en elite spreken, roept dat meteen associaties met het nationalisme en het rechtspopulisme op. Met het volk bedoelen we dan de mensen die ergens geboren zijn, met een bloedrelatie tot een bepaald territorium.
'Dat heeft consequenties voor hoe we naar de elite kijken, namelijk als kosmopolitisch en globalistisch-georiënteerd. Maar dat hoeft natuurlijk helemaal niet zo te zijn. Elite kan evengoed cultureel zijn, of etnisch, of religieus. In Turkije zie je bijvoorbeeld dat het volk religieus is, terwijl de elite seculier is.'
Hoe komt het dat we zo met deze tegenstelling worstelen?
'Wij zijn eigenlijk niet in staat om het onderscheid te maken tussen "de populus" en "het volk" in ons vocabulaire. In andere talen, zoals Frans of Engels, heeft men het over "le peuple" of "the people". Die woorden zijn direct afgeleid van het Latijnse "populus" en hebben geen nationalistische connotatie, het is in deze talen een neutraal begrip.
'In Nederland heeft "het volk", net als in Duitsland, per definitie wel die nationalistische connotatie. Dat maakt het in de Nederlandse taal moeilijk om het begrippenpaar volk en elite goed te begrijpen. Voorheen was die connotatie meer positief, nu behoorlijk negatief.'
Wat kenmerkt die omslag naar negatief?
'Die sterke morele tegenstelling tussen volk en elite is vaak een tegenreactie op bepaalde ontwikkelingen. In de tijd van de verzuiling werd de elite in het algemeen geaccepteerd: je had nu eenmaal een politieke elite nodig om in de top van die zuilen samen te kunnen werken. Dat was dus een positieve interpretatie van het begrip. Bovenin die zuilen kon men, ondanks ideologische verschillen, met elkaar samenwerken en compromissen bereiken.
'Met de ontzuiling is dat geleidelijk veranderd. Doordat politieke partijen professionaliseerden, ontstond een bestuurselite, terwijl vroeger bestuurders meer geworteld waren in de samenleving. Daarnaast is het dedain naar de huidige elite ook een reactie op de toenemende verwevenheid tussen politiek en bijvoorbeeld bedrijfsleven. De gewone burger lijkt zo geen grip meer te hebben op besluitvorming.'
Over Sarah de Lange
Sarah de Lange is bijzonder hoogleraar Politicologie van de Universiteit van Amsterdam, waar ze sinds 2016 ook houder is van de Dr. J.M. Den Uyl-leerstoel. Momenteel doet zij onder meer onderzoek naar extreemrechtse politieke bewegingen in Europa.
Wat heeft dat tot gevolg?
'Je ziet dat in het populisme wordt gedaan alsof "het volk" en "de elite" homogene groepen zijn. Dat is natuurlijk niet zo. Er zijn binnen die groepen altijd tegengestelde belangen en het populisme vlakt dat uit. Bij het ene politieke vraagstuk zorgt de hoogte van het inkomen voor tegengestelde belangen binnen het volk, terwijl bij het andere vraagstuk dat bijvoorbeeld leeftijd is.
'Als we doen alsof het allemaal één pot nat is, vergeten we dat politiek uiteindelijk om conflict draait. Zowel binnen het volk als binnen de elite zijn er tegenstellingen op basis van belangen, ideologie en opvattingen. En politiek gaat over het uitvechten van die conflicten. Als je dat allemaal vernauwt tot één tegenstelling, is er ook maar één manier om het uit te vechten: zorgen dat de elite verdwijnt.'
Tips
We vroegen De Lange wat je echt gelezen, gezien of gehoord moet hebben als het gaat over elite en volk. Ze tipte ons de podcast Talking Politics, waarin politiek wetenschapper aan het prestigieuze Princeton, Jan-Werner Müller uitleg geeft over het populisme, en de tegenstelling tussen elite en volk. Luister de podcast hier.
De Lange tipte ons ook deze TEDTalk van Jonathan Mijs, die aan Harvard les geeft, en onderzoek doet naar populisme, ongelijkheid en meritocratie. Uit zijn onderzoek blijkt dat hoe groter de afstand tussen de armen en rijken, hoe minder we geven om ongelijkheid. Maar, als gelijkheid het doel is waar we naartoe willen werken, moeten we een brug slaan over die kloof. Kijk de talk van Mijs.
Samen met Kim Putters, directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau, historicus Joep Leerssen en historicus Philipp Blom is De Lange zondag 14 juli te gast in Het filosofisch kwintet. Het gesprek zal gaan over “elite”, één van de woorden waarmee we worstelen.
Kijk zondag 14 juli, om 12.10 naar NPO 1.