‘Ik denk dat we in een bijzondere tijd leven, waarin we voor het eerst in de geschiedenis de wereld als één enkel ecosysteem zien,’ zegt natuurkundige Robbert Dijkgraaf. In de Verenigde Staten is hij directeur van het prestigieuze Institute for Advanced Study. Dijkgraaf ziet technologie als gemeenschappelijke deler van de problemen die tot nu toe in Het Filosofisch Kwintet werden besproken. ‘Maar technologie zal ook helpen de problemen op te lossen.’
Hoe vaak zeggen we niet: ‘Met de kennis van nu had ik het anders gedaan.’ Wetenschappers kunnen vrij precies vertellen hoe de wereld er in 2050 uitziet, en dat beeld is niet rooskleurig. In deze aflevering bespreekt het kwintet wat er moet gebeuren. Kunnen we nog van koers veranderen, en willen we dat wel? Voorafgaand aan die aflevering spraken we met Robbert Dijkgraaf.
Is technologie de oplossing voor problemen als overbevolking, klimaatverandering, groeiende ongelijkheid en de uitholling van het publieke debat?
'Met technologie alleen zal je het niet redden. Technologie is natuurlijk een belangrijke kracht die deze bewegingen heeft veroorzaakt. Je kan niet naar klimaatverandering kijken zonder de industrialisatie van de aarde te zien. Het publieke debat wordt enorm negatief versterkt door sociale media en algoritmes.
De groeiende kloof tussen arm en rijk wordt absoluut gedreven doordat rijken technologische middelen hebben waarmee ze juist nog rijker worden. De technologie heeft een schaduwkant, maar ook een zonnige kant die tot oplossingen kan leiden. Bijvoorbeeld groene duurzame energie, efficiënte landbouw, gezonde voeding, nieuwe medicijnen, breed toegankelijke kennis. We moeten zoeken naar het evenwicht tussen die twee kanten.'
Over Robbert Dijkgraaf
Robbert Dijkgraaf is sinds 2012 directeur van het prestigieuze Institute for Advanced Study in Princeton. Eerder was Dijkgraaf president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Dijkgraaf schrijft o.a. regelmatig opiniestukken in NRC en geeft jaarlijks wetenschappelijke TV-colleges bij DWDD University.
Staan we op de drempel van een nieuw soort samenleving?
'Ja, ik denk het wel. Maar drempel is volgens mij niet het goede woord. Het is meer een soort ribbeltjestapijt, waarbij we keer op keer over de volgende drempel gaan. Wat wel nieuw is, is dat we pas sinds kort de wereld zien als één enkel systeem. Vroeger was de wereld veel sterker in compartimenten onderverdeeld, waarbij verschillende delen intellectueel, ecologisch en economisch niet met elkaar in contact kwamen.
Het is een beetje als in een computerspel waarin we naar het volgende level gaan, met een andere orde van complexiteit. En volgens mij is het de eerste keer dat het spel niet langer in kleinere gemeenschappen wordt gespeeld, maar op het schaakbord van de wereld. Maar waar ik me het meest zorgen om maak is de tempoversnelling. Verandering op zich is niet slecht, maar de gemiddelde mens kan de huidige veranderingen steeds minder bijbenen.'
Hebben we eerder zo'n omslag gezien?
'Ik denk dat er heel veel van dat soort momenten zijn geweest. Maar we moeten oppassen bij het terugkijken in de tijd. Mensen die rond 1900 leefden zaten ook in een enorme tempoversnelling. Het ontstaan van grote media, elektriciteit... Voor ons lijkt 1900 nu een rustige tijd, maar die mensen hadden nog nooit zoiets meegemaakt. Het magische in de menselijke geest en samenleving is onderwijs.
Een nieuwe generatie kan beginnen waar een vorige eindigde. We zijn daardoor in staat ons aan te passen aan nieuwe omgevingen en om in controle te komen van die omgevingen. Ik denk eerlijk gezegd dat het wel heel toevallig moet zijn als we nu in een tijd leven waarin we die teugels niet meer in handen kunnen houden. Maar dan moeten we wel de rol van het onderwijs serieus nemen.'
Wat is er nodig om die olietanker die de wereld is, van koers te doen veranderen?
'Het is belangrijk dat mensen een pad voorwaarts zien. Ik denk dat het heel belangrijk is dat individuen, landen en de internationale gemeenschap werken aan scenario's waarin we problemen oplossen. Het is niet zo dat we met onze handen in het haar zitten als je het hebt over klimaatverandering of de groeiende kloof tussen arm en rijk. Er zijn concrete stappen die we kunnen zetten op weg naar een betere wereld.
Maar ik mis idealisme. Ook in de politiek is het denken heel erg op de korte termijn gericht. Politieke partijen hebben het over de belastingvoordelen van volgend jaar. Terwijl ik denk dat iedereen aanvoelt dat we daarmee niet de koers veranderen. De problemen uit jullie serie zijn door menselijk handelen veroorzaakt, en door technologie versterkt. Diezelfde instrumenten kunnen we gebruiken om de wereld te verbeteren.'
Kunnen we dat pad voorwaarts al ergens vinden?
'In Silicon Valley zeggen ze: "Alles kun je oplossen." Het is natuurlijk niet zo dat we de grote problemen van deze wereld met een app kunnen aanpakken, maar het is wel heel aanstekelijk dat er een groep mensen is die aan een optimistische en idealistische kijk op de wereld werkt. Ik vind het belangrijk dat mensen zich realiseren dat we niet machteloos staan tegenover de ontwikkelingen. De mens is enorm veerkrachtig.'
Samen met Kim Putters, directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau, filosoof Marli Huijer en historicus Philipp Blom was Dijkgraaf te gast bij Het filosofisch kwintet. Het was de afsluiting van een seizoen waarin we keken hoe historici in 2050 zouden terugkijken op ons doen en laten van nu. Kijk de aflevering terug en onderzoek verder.