Waarom we alles voorspellen - en dat niet moeten willen

We proberen allemaal onzekerheid uit te bannen met religie, spiritualiteit en complottheorieën. Volkomen logisch, volgens neurowetenschapper Michiel van Elk: “Een dominante opvatting in de neurowetenschap stelt dat de reductie van onzekerheid de enige reden is dat ons brein bestaat. Ons brein werkt op zo’n manier dat het onzekerheid probeert te verminderen door de wereld zo goed mogelijk te begrijpen en te voorspellen.” Als het niet lukt om de wereld te voorspellen dan zoeken we het in andere verklaringen. 

“Dat het brein doorlopend bezig is met het verminderen van onzekerheid, heeft een evolutionaire oorsprong," legt Van Elk uit. “Als je voorspelt wat het weer bijvoorbeeld gaat doen als je een wolkenpartij ziet aankomen, weet je dat het gaat regenen. Dat is evolutionair gezien voordelig. Je brein probeert de wereld zo goed mogelijk te begrijpen, met zo min mogelijk energie. Als je minder energie nodig hebt, ben je beter in staat te overleven."

“Allerlei aandoeningen zoals depressie, angststoornissen, PTSS, verslaving en noem het maar op, zijn aandoeningen gekenmerkt door een sterke mate van rigiditeit. Die hebben het gemeenschappelijke kenmerk dat mensen vastzitten in bepaalde patronen. Bijvoorbeeld te veel drinken en daar niet uit loskomen, of slecht over jezelf denken en alles wat je meemaakt door een negatieve bril bekijken. Dat werkt zelfversterkend. Het is als een plaat die in een groef blijft hangen en constant hetzelfde riedeltje afspeelt.

Onzekerheid kan hier juist de oplossing bieden. Als je de naald van de platenspeler een flinke tik geeft, dan komt hij op een ander spoor terecht. Dat is heel beangstigend, maar tegelijkertijd doorbreek je daarmee de vastzittende patronen.

Allerlei onderzoek naar mensen die voor het eerst lsd gebruiken, heeft aangetoond dat het een hele heftige ervaring is. Het kan leiden tot een mystieke ervaring, maar het kan ook leiden tot het gevoel dat je doodgaat en dat je jezelf verliest. Als je een half jaar later, of zelfs tien jaar later aan de mensen vraagt hoe ze op hun ervaring terugkijken, zetten de meeste mensen die ervaring in hun top drie van meest belangrijke ervaringen uit hun leven. In dezelfde categorie als de geboorte van een kind of het verlies van een ouder of dierbare op het gebied van impact.

Het geeft zo’n andere kijk op de wereld en het kan gevoelens en verbondenheid oproepen en daarmee zingeving en verdieping bieden. Dat het nu zo in de belangstelling staat zegt dat mensen daar iets in vinden, dat het in een behoefte voorziet.” 

"Dit raakt aan een van de kritiekpunten op het idee dat ons brein slechts een voorspelmachine is. Als ons brein alleen maar gericht is op voorspellen, is de ideale situatie dat we in een donkere kamer liggen waar we nooit uitkomen. Op dat moment kan je brein niks verkeerd voorspellen. Het hoeft zijn model niet aan te passen, en dan leef je in een continue staat van maximale voorspelbaarheid en minimale verrassingen.

Dat we toch in actie komen en onzekerheid opzoeken, komt omdat bij het brein als voorspellingsmodel allerlei motivaties zijn ingebouwd. Een voorbeeld daarvan is de motivatie om te eten. We hebben eten nodig om te bestaan en daarom is het zinvol om uit je donkere kamer te komen, ervaringen op te doen en informatie over de wereld te verzamelen. Hoe beter je in staat bent om je omgeving in kaart te brengen en begrijpen, hoe groter de kans dat je voedsel vindt, wat je directe kans op overleven vergroot. Daardoor komen we wel degelijk in actie met alle onzekerheid van dien.”

Filosoof en neurowetenschapper Michiel van Elk praat bij Het Filosofisch Kwintet verder over onzekerheid, met filosoof Naomi Jacobs, psychiater Floortje Scheepers en filosoof Stine Jensen. 

Lees meer over de aflevering en kijk 'm hier terug