Wat is onzekerheid? Hoe kunnen we het beter begrijpen? En is onzekerheid met name een last of misschien toch ook een zege? Wat filosoof Naomi Jacobs betreft valt er wat betreft omgang met onzekerheid, nog voldoende te leren in een wereld waarin iedereen zelf verantwoordelijk lijkt voor zijn of haar leven. "We gaan nog te krampachtig met onze angst om."

Ze is filosoof en schrijver en promoveert dit jaar aan de Technische Universiteit Eindhoven in de techniekfilosofie: Naomi Jacobs (1990). Voor het filosofieboek Onszelf voorbij schreef ze het essay Boven op de Toverberg, waarin ze onzekerheid als uitgangspunt neemt. Aan de hand van bekende filosofen biedt Jacobs een perspectief op ons mensen in verwarrende tijden.

Want verwarrende tijden, dat zijn het zeker. Een virus deed onze vertrouwde wereld vorig jaar op z’n grondvesten schudden. Plotseling kwam onze maatschappij tot stilstand en leek alles en iedereen ineens omgeven van onzekerheid.

Tekst gaat door onder de foto

© Anna van Kooij / beeldbewerking HUMAN

Floortje Scheepers, Naomi Jacobs, Clairy Polak, Michiel van Elk en Stine Jensen spreken met elkaar over onzekerheid in de eerste aflevering van Het Filosofisch Kwintet, op 4 juli om 12:10 uur op NPO 1.

Angst en onzekerheid begrijpen

Maar waar hebben we het eigenlijk over, als we het hebben over onzekerheid? Zelf leunt Jacobs bij die vraag graag op de negentiende-eeuwse Deense filosoof Søren Kierkegaard. Volgens hem heeft onzekerheid twee kanten: aan de ene kant raakt het aan angst, aan de andere kant juist aan vrijheid. Jacobs: "Eigenlijk zijn angst en vrijheid de keerzijden van dezelfde medaille – en die medaille heet onzekerheid."

Jacobs pleit ervoor om een onderscheid te maken tussen angst en vrees. "In ons dagelijks taalgebruik doen we dat bijna niet, maar ik denk dat dat heel waardevol is. Vrees richt zich op concrete dingen, zoals schulden. Als je diep in de schulden zit, dan richt jouw vrees zich op de vraag of je de rekeningen nog wel kan betalen. Of als je bang bent voor corona, ook heel concreet. Het is bijna iets tastbaars, iets wat je kan uittekenen.

"Angst daarentegen richt zich op het 'niets,' op het onbekende. Angst gaat over het gevoel van bang zijn voor iets wat juist niet concreet is, over het ongewisse. Klimaatverandering bijvoorbeeld. We kunnen de gevolgen daarvan op korte termijn goed uittekenen, maar op lange termijn wordt het heel abstract. Komen we in een apocalyps terecht? En hoe ziet die er dan uit? Veel concreter dan een aantal vage beelden in ons hoofd wordt dat niet."

Tekst gaat door onder de banner

Angst op deze manier leren begrijpen, aldus Jacobs, is de sleutel voor hoe we onzekerheid kunnen begrijpen. En daarmee wordt volgens haar ook meteen de aantrekkingskracht van onzekerheid duidelijk. "Waar aan de ene kant het ongewisse nog veel enger lijkt dan iets concreets, is het aan de andere kant ook aantrekkelijk, juist omdat het nog niet uitgetekend is. Er is nog alle ruimte om het zelf in te vullen. Bij onzekerheid over de toekomst komt ook vrijheid kijken. Daarom zijn angst en vrijheid zo nauw met elkaar verbonden."

Zijn we voldoende in staat om beide zijden van die onzekerheidsmedaille te zien?

"Onzekerheid en 'het niet weten' kan verlammen van stress en angst, maar kan er ook voor zorgen dat we juist in beweging komen. Ieder mens gaat daar op zijn of haar manier mee om. Kierkegaard heeft dat heel grappig beschreven. Er zijn bijvoorbeeld mensen die het ongewisse het liefst uit de weg gaan. Kierkegaard noemde dit 'geesteloze mensen.' Dat zijn mensen die het lastig vinden om toe te geven dat sommige dingen nu eenmaal onzeker en ongewis zijn. Dit type mens vindt het fijn om iemand achterna te kunnen lopen. Of die persoon vervolgens de waarheid spreekt of daadwerkelijk overal een antwoord op heeft, maakt niet eens zo heel veel uit.

Het tweede type mens dat Kierkegaard definieerde is de wat meer pessimistische of juist optimistische mens. Mensen die een soort schijnzekerheid in stand houden. Als je kijkt naar de klimaatproblematiek, dan zie je mensen die zeggen: ‘Alles gaat toch naar de klote, dus het maakt allemaal niet meer uit wat ik doe.’ Of de optimisten die juist zeggen: 'Geen zorgen, er komt toch wel een technologische oplossing.' Deze mensen klampen zich vast aan een verhaal dat ze al helemaal hebben ingevuld.

Het derde type mens probeert meer te kijken naar hoe iets zou kunnen zijn. Dit type probeert dat wat openligt, open te laten. Het gaat hen niet om het krampachtig invullen van het ongewisse, maar op het proberen te anticiperen op de openheid. Durven te erkennen en durven toe te geven dat heel veel dingen open liggen. Maar tegelijkertijd ook bewust zijn dat er binnen die openheid handelingsruimte is voor jou als individu, en als onderdeel van een grotere groep. Het is eigenlijk constant heen en weer schommelen tussen de onzekerheid laten voor wat het is en de onzekerheid proberen vorm te geven."

Heb je om onzekerheid te kunnen omarmen ook niet bepaalde basiszekerheden nodig?

"Ook hier is het denk ik opnieuw waardevol om een onderscheid te maken tussen vrees en angst. Je hebt namelijk wel basiszekerheden nodig om te kunnen genieten van de angst. Mensen die bijvoorbeeld in armoede leven, hebben geen ruimte voor iets anders dan vrees, omdat vrees invloed heeft op alle facetten van het leven. In mijn boek pleitte ik ervoor de onzekerheid te omarmen en de sprong in de angst te wagen.

Dan kwam er weleens de kritiek dat je je veel makkelijker zorgen kán maken over angst, onzekerheid en abstracte dingen, als je in veilige luxe zit. Daar zit een kern van waarheid in. Op het moment dat je leven gedomineerd wordt door concrete vrezen, is het moeilijk nadenken over de abstracte vormen van angst en onzekerheid. Toch denk ik dat er in Nederland genoeg mensen in luxe wonen die heel krampachtig met angst omgaan."

Tekst gaat door onder de foto

© Anna van Kooij / HUMAN

Filosoof Naomi Jacobs praat bij Het Filosofisch Kwintet verder over onzekerheid, met psychiater Floortje Scheepers, neurowetenschapper Michiel van Elk, filosoof Stine Jensen en presentator Clairy Polak.

Is onze drang naar controle iets van deze tijd?

"Ik denk dat de individuele controle over iets willen houden, een probleem van alle tijden is. Maar in de huidige Nederlandse samenleving is het wel heel opportuun om de verantwoordelijkheid bij mensen zelf te leggen. Ik schrik ervan dat zoveel mensen daar volop in mee gaan. Het idee dat je zelf verantwoordelijk bent voor je eigen succes, dat succes altijd wel komt bovendrijven, als je maar goed genoeg je best doet en als je maar hard genoeg werkt… volgens mij is dat onzin.

Het valt me op dat als mensen bijvoorbeeld overwerkt of overspannen raken, ze vaak in de richting van mindfulness worden geduwd. Met het idee dat als jij maar voldoende ademhalingsoefeningen doet en genoeg meditatie en yoga, je het ook zelf weer kunt oplossen.

Hier ligt natuurlijk het politieke gedachtegoed van de afgelopen decennia aan ten grondslag. Het is makkelijker om grote problemen klein te houden en dichtbij jezelf te leggen omdat je daar ogenschijnlijk nog iets van controle over hebt. Veel moeilijker is het om kritiek te leveren en een verandering teweeg te brengen in grotere systemen.

Je ziet het ook in de opkomst van al die smartwatches en apps op je telefoon die ervoor willen zorgen dat je meer gaat bewegen en steeds gezonder gaat leven. Daarbij wordt heel erg de nadruk gelegd op het individu, op jouw individuele verantwoordelijkheid voor jouw gezondheid. Als jij dat ene horloge koopt, hoef je alleen maar op te volgen wat het horloge zegt.

Tekst gaat door onder de banner

Dus wat moeten we nu met onze onzekerheid?

Laten we het ongewisse vol moed tegemoet treden. Zo open mogelijk het onbekende in. Zoals Kierkegaard het zo mooi omschreven heeft: 'wie door de angst wordt gevormd, wordt gevormd door de mogelijkheid, en alleen wie door de mogelijkheid wordt gevormd, wordt gevormd naar zijn oneindigheid.'"

Het Filosofisch Kwintet over onzekerheid

Aflevering 1: Wat doet het met ons?

Filosoof Naomi Jacobs praat bij Het Filosofisch Kwintet verder over onzekerheid, met psychiater Floortje Scheepers, neurowetenschapper Michiel van Elk en filosoof Stine Jensen.

Lees meer over de aflevering en kijk 'm hier terug

Klik verder