We zijn verleerd onzekerheid te accepteren

Floortje Scheepers legt uit dat we als samenleving onszelf onzekerder zijn gaan voelen. “Je ziet een enorme groei van vraag naar geestelijke gezondheidszorg, coaching en psychologen. Universiteitspsychologen krijgen het niet meer gebolwerkt. Heel veel studenten kloppen aan met ‘ik ben onzeker’.”

Die toename in onzekerheid heeft volgens Scheepers een aantal oorzaken. “Keuzemogelijkheden zijn enorm toegenomen. Ik kan mij nog herinneren dat er maar één merk pindakaas was in de supermarkt, dat zijn er nu 25. Ik denk dat we het idee hebben gecreëerd dat we alles kunnen perfectioneren en doorgronden. Dat doen we omdat we fundamentele onzekerheid niet kunnen verdragen. We willen controle hebben en dat maakt dat iedereen voor alles een oplossing gaat verzinnen. Dat levert een enorme hoeveelheid keuzemogelijkheden op waarmee je als individu verantwoordelijk wordt voor je eigen succes en dat maakt onzeker.”

“Een andere reden voor de toenemende onzekerheid is de verwachtingen die we tegenwoordig van het leven hebben, en wat we van ons leven laten zien op sociale media. Als kinder- en jeugdpsychiater zie ik wat het doet met kinderen en jongeren in hun identiteitsontwikkeling. Ze willen heel graag voldoen aan het buitenkantplaatje, maar dat is niet realistisch.

"We zijn steeds meer in uitersten gaan denken om de complexiteit en dus onzekerheid te bedwingen. We zijn verleerd om in dat grijze middengebied nuance aan te brengen en onzekerheid te accepteren. Daar gaat het volgens mij mis in de samenleving. Dat klinkt heel erg, maar ik vind het ook heel erg. Heel veel mensen ervaren die onzekerheid.” 

“Het toekennen van labels is een voorbeeld van een systeem waarmee we zekerheid willen creëren. Op korte termijn zijn mensen vaak opgelucht na een bepaalde diagnose. De diagnose verlost jou van onzekerheid of angst dat het aan jou ligt. Je kunt aan iedereen vertellen: ik heb een aandoening. Dat lijkt geruststellend. Het gekke is dat we geen hard bewijs hebben voor die aandoeningen. We vinden niks in de hersenen waaruit blijkt dat iemand autisme heeft.

Het ingewikkelde van die labels en hokjes is dat we vergeten dat de werkelijkheid niet zo in elkaar zit. We gaan geloven in hokjes alsof het de werkelijkheid is. We zijn gaan geloven in psychiatrische aandoeningen en daarmee zijn we gaan geloven dat mensen met zo’n aandoening, net als een gebroken been of kanker, een defect in hun hoofd hebben. Maar dat kunnen we helemaal niet zeggen.

Ik vind het treurig dat we als samenleving labels nodig hebben om erkenning te geven aan mensen, of om zelfs financiering los te krijgen. Waarom zeggen we tegen iemand die autisme heeft dat het erg voor hem is, maar vinden we het aanstellerij als diegene zegt dat hij moeite heeft met sociale omstandigheden?” 

“Ik weet niet of we zonder systeem kunnen. De samenleving kan niet functioneren zonder systeem. Wat we moeten leren is onzekerheid verdragen. We moeten leren dat systemen slechts een weergave zijn van de werkelijkheid die daaronder zit. Een werkelijkheid die veel complexer, dynamischer en adaptiever is dan wij ooit in een systeem kunnen vormgeven.

Als wij ons aan die systemen gaan vastklampen, dan gaat de onzekerheid groeien. Als we bijvoorbeeld Facebook, Instagram of ggz-labels als werkelijkheid gaan zien, dan kijken we niet meer naar wat daarachter zit. Als mijn dochter een foto ziet op Instagram en zegt: 'Ah mama, mijn vriendinnen zijn allemaal op zeilkamp en ze hebben zo’n mooi leven.’ Dan zeg ik dat die foto maar een fractie is uit het leven van die vriendin en zij ook niet elke dag huppelend door het leven gaat. Zij zit ook weleens te huilen in een hoekje omdat ze niet bij een feestje mocht zijn waar jij wel was.

Ik denk dat we weer vaker terugmoeten naar de modderige werkelijkheid. Daar zijn we steeds slechter in geworden en corona heeft dat misschien wel nog slechter gemaakt. We moeten een manier bedenken waardoor we de systemen blijven zien als systemen, en met onze pootjes in de klei blijven staan. Gewoon aanvaarden en verdragen dat het leven onzeker is: ik weet niet hoe morgen zal zijn, natuurlijk probeer ik daar invloed op uit te oefenen, maar als het anders uitpakt: so be it.."

Psychiater Floortje Scheepers praat bij Het Filosofisch Kwintet verder over onzekerheid, met filosoof Naomi Jacobs, neurowetenschapper Michiel van Elk en filosoof Stine Jensen.

Lees meer over de aflevering en kijk 'm hier terug