"Voor een deel je karakter, je omgeving, maar ook zoiets als je beroep bepaalt hoe je omgaat met onzekerheid," zegt filosoof Stine Jensen als de redactie van Het Filosofisch Kwintet met haar spreekt over het onderwerp van dit seizoen. "Als je natuurkundige bent, betekent onzekerheid dat nog niet alle informatie voorhanden is. Als je kunstenaar bent, is het vaak de intentie dat het ambigu blijft; dat er meerdere interpretaties mogelijk zijn. En ook als filosoof is onzekerheid iets wat je omarmt. Je stelt je oordeel uit, blijft steeds vragen stellen en zoekt de twijfel op. Onzekerheid als basishouding dus."
Aan het begin van de coronacrisis zag Stine Jensen door het raam een ambulance staan met mannen in beschermende pakken. "Ik dacht: in welke wereld ben ik beland? Ik had geen grip meer op de realiteit en als filosoof voelde ik me bovendien volstrekt irrelevant. Die existentiële onzekerheid is de diepste onzekerheid die je kunt voelen."
Waarom hebben veel mensen moeite met onzekerheid?
"Onzekerheid komt voort uit dat we dingen onder controle willen houden. Dat lukt natuurlijk niet, en zeker niet tijdens een pandemie. De Westerse wereld is gestoeld op een natuurkundige blik, wij willen die onzekerheid het liefst uitbannen. Dat zie je in de coronacrisis bij uitstek.
De wetenschap moet antwoorden geven en de virologen zijn de deskundigen en tegelijkertijd zie je een beweging die alles in twijfel trekt. Dat heeft te maken met de opmars van 'alternatieve' feiten en alle bubbels waar we nu in leven. In de media wordt veel gedaan met het aanwakkeren van meer onzekerheid en meerdere zekerheden suggereren."
Welke strategieën hebben we om met onzekerheid om te gaan?
"Er is een mooi boek over de omgang met onzekerheid: The Flight from Ambiguity. De belangrijkste strategie is het uit de weg ruimen van alles wat onzeker of dubbelzinnig is. Denk aan de hermafrodiet die dood moest in de zeventiende eeuw. Je kunt ook alles wat onzeker is, negeren. En dan heb je de strategie van het vereren: wat je niet kunt verklaren en je onzeker maakt, plaats je op een voetstuk.
In het Westen is het ook populair om voor A of B te kiezen. Als je bijvoorbeeld bij de geboorte niet weet of het een jongen of meisje is, dan maak je een keuze. Je lost het op. Stel je ziet een vrouw met een hoofddoek én heel veel make-up. Zij straalt eigenlijk twee signalen uit: ik ben vroom en ik ben sexy. Dan proberen we die vrouw op twee systemen plaatsen. Accepteer je haar dubbelzinnigheid of besluit je: ze is vroom óf nep-vroom. Dat heeft met hokjesdenken te maken en dat doen we al heel lang. Het is een manier om orde te scheppen in een onzekere wereld."
©
Anna van Kooij / HUMAN
Stine Jensen is filosoof.
Wat betekende het wegvallen van religie in de westerse wereld?
"Religie is het meest uitgebreide antwoord op de omgang met onzekerheid. Je krijgt dan een set regels van wat niet mag. We leven in een hele toegenomen geseculariseerde samenleving, dat betekent dat veel mensen vanuit een seculair perspectief een antwoord moeten zoeken op de omgang met onzekerheid. De wetenschappelijke blik is natuurlijk bij uitstek het seculiere antwoord geweest.
Tussen het geloof en wetenschap heb je ook nog een spiritueel pad. Dat zijn er ook een heleboel: mensen die iets doen op een yogamat of mensen die in zichzelf een antwoord zoeken. Jezelf als anker is een antwoord omdat je in de wereld om je heen geen houvast vindt. De overheid, wetenschappers, journalisten en juristen worden gewantrouwd en dan hou je alleen jezelf over. Dan moet je de waarheid in jezelf vinden."
©
Anna van Kooij / beeldbewerking HUMAN
Stine Jensen, Floortje Scheepers, Clairy Polak, Naomi Jacobs en Michiel van Elk spreken met elkaar over onzekerheid in de eerste aflevering van Het Filosofisch Kwintet, op 4 juli om 12:10 uur op NPO 1.
Zou iedereen die dubbelzinnigheid accepteren in zijn leven, in de ideale wereld?
"Ik denk dat basisscholen hun best doen om beide kanten te ontwikkelen, dus zowel de natuurkundige blik van het ordenen, repliceren en oplossen van onzekerheid én het creatieve. De groep jonge kinderen die nu opgroeit, leert er goed mee omgaan.
Een grappigs iets vond ik bijvoorbeeld dat de helft van de klas van mijn elfjarige dochter zei lesbisch te zijn, na het zien van de serie Anne+. Zijn ze het dan ook écht, wilde mijn dochter weten. En maakt het iets uit? Goede vraag. Ze zijn in ieder geval vertrouwd met die genderfluïditeit. Ze zitten er minder mee."
Tegelijkertijd hebben veel jonge mensen er last van dat er zo verschrikkelijk veel opties zijn…
"Ja, die toegenomen onzekerheid zie je ook. Dat vertaalt zich onder meer in burn-out en depressie bij tieners. Jongeren vergelijken zich in toenemende mate met anderen, daar kun je heel onzeker van worden.
Filosoof Haroon Sheikh zegt dat mooi: 'We leven nu met de metaforiek van de 'update' en steeds weer de verbeterde digitale versies. Je zult dus niet de optimale staat van jezelf bereiken. Je moet altijd een 'update' van jezelf maken. Dat levert een permanent gevoel van onzekerheid op."
Denk je dat het in andere culturen beter gaat?
"Ik denk wel dat er een aantal grote ontwikkelingen zijn geweest die maken dat de onzekerheid bij ons groter is geworden. Dat heeft te maken met individualisering, globalisering, secularisering, toegenomen prikkels en veel meer informatie. In reactie daarop zijn mensen uit allemaal Oosterse vaatjes gaan tappen met de vraag: hoe dan wel te leven? Wat moet ik met die onzekerheid? Daar zijn volgens mij heel veel stromingen ingestapt zoals mindfulness en yoga."
Is het goed om onzekerheid te dempen? Dat je door de mindfulness de onzekerheid van de complexe wereld niet meer voelt?
"Het is een misverstand om te denken dat mindfulness een snelle oplossing is. Mediteren is een lang(zaam) proces. Je traint door te mediteren een bewustzijnsruimte waarin je niet hoeft te oordelen en te kiezen. Die ruimte is er weinig in de Westerse samenleving. Je creëert ruimte tussen wat je voelt en hoe je handelt. Je bouwt een grote pauze in, eigenlijk wat filosofen ook vaak proberen te doen. Vanuit die ruimte kun je ook bewuster kiezen voor strategieën om met onzekerheid om te gaan."
Kan onzekerheid ons verder brengen?
"Onzekerheid kent gradaties. Zekerheid en onzekerheid zijn geen absolute begrippen, maar er is een continuum. Het gevaar van teveel onzekerheid is het ontstaan van sociale en psychische problemen. Het positieve is dat je de complexiteit ziet van een bepaalde situatie. Bijvoorbeeld: als opvoeder twijfel je vast wel eens of je heel streng moet zijn of juist meer naar je kind moet luisteren. Beiden polen hebben een waarde. Als je hierover onzeker bent, als je schippert, betekent het ook dat je beide polen gaat overdenken en gaat inzien dat ze beiden een waarde hebben.
Het luisteren heeft een waarde en het streng zijn heeft een waarde. Als je dit te snel wegwerkt, sluit je jezelf af voor de kracht van andere ideeën. Ik vind het eigenlijk voor alles gelden: waar polarisatie optreedt en waar je kiest voor het zekere, zie je niet meer welke goede ideeën er zitten in die andere pool en vice versa. Je mist dan heel veel wijsheid en kennis."
Het Filosofisch Kwintet over onzekerheid
Kijk aflevering 1: Wat doet het met ons?
Filosoof Stine Jensen praat bij Het Filosofisch Kwintet verder over onzekerheid, met psychiater Floortje Scheepers, filosoof Naomi Jacobs en neurowetenschapper Michiel van Elk. Kijk op 4 juli, 12:10 uur naar NPO 1.