Zekerheid, dat is toch iets positiefs? Dat dacht politiek filosoof Josette Daemen (1993) in eerste instantie ook. Totdat ze voor haar promotieonderzoek aan de Universiteit Leiden meer onderzoek deed en ontdekte dat aan diezelfde zekerheid toch ook onlosmakelijk negatieve kanten kleven. "Onzekerheid moeten we accepteren, maar ik vraag me af of we dat nog kunnen."

De inspiratiebron voor Daemens onderzoek was in eerste instantie niet zekerheid, maar het tegenovergestelde: onzekerheid. Al opgroeiende zag Daemen dat mensen steeds meer met onzekerheden te maken kregen. De flexibilisering van de arbeidsmarkt, de achteruitgang van natuur en klimaat, of juist technologische vooruitgang en progressieve politiek. Stuk voor stuk onderwerpen waar menig burger onzeker van kan worden.

Wat nu als we die onzekerheden de politieke arena intrekken? "Dan zie je dat partijen het opportuun vinden om zekerheid te beloven in hun verkiezingsslogans," aldus Daemen. "Zoals de PvdA deed in 2017, toen het zekerheid als kernthema van de campagne nam."

Tekst gaat door onder de afbeelding

© Anna van Kooij / HUMAN

Arnon Grunberg, Josette Daemen, Clairy Polak, Hans Boutellier en Haroon Sheikh spreken in Het Filosofisch Kwintet met elkaar over de relatie tussen overheid en burger in onzekere tijden.

"Toen ik begon met mijn proefschrift, was ik daar wel positief over. Ik had zelf het idee dat zekerheid iets goeds was. Maar toen ik in mijn onderzoek merkte het ook negatief kon zijn, ben ik gaan inzien dat je heel erg moet oppassen met het beloven van zekerheid aan kiezers.

"Naast de onzekerheden die ik al noemde, is in de coronacrisis voor veel mensen alleen nog maar meer onzekerheid ontstaan. De actualiteit heeft flink bijgedragen aan de relevantie van mijn onderzoek."

Moet de staat zekerheid bieden aan de burger?

"De staat heeft zeker een rol. Ik ben er zeker van dat ik niet in elkaar word geslagen, omdat dat verboden is of omdat er toevallig een politieagent rondloopt. De staat heeft een rol in het scheppen van zekerheid die jou als burger vrijmaakt. Maar tegelijkertijd kan de staat in het proberen om zekerheid te scheppen, zelf onzekerheid creëren.

Een tijdje geleden kon ik, als ik voor tien uur 's avonds nog niet thuis was, onzeker worden of ik niet door diezelfde agent werd aangehouden vanwege de avondklok. We hebben ook gezien dat de politie hard ingreep tijdens de corona-protesten. Voor veel van die demonstranten is de staat een gevaar, terwijl diezelfde staat juist denkt dat hij zekerheid aan het creëren is door mensen die veel te dicht op elkaar staan uit elkaar te halen. Dat vind ik een spannend thema.

Tijdens die corona-protesten was ook de spanning tussen vrijheid en zekerheid goed zichtbaar. In dat spanningsveld heb je de afgelopen anderhalf jaar ook een grote verschuiving gezien, waarbij de staat in het begin van de crisis geen vrijheden van burgers wilde inperken. Rutte wilde de liberale premier zijn en mensen niet echt vertellen wat ze moesten doen. Risico’s waren voor eigen verantwoordelijkheid en dus werden geen vrijheden ingeperkt. Dat idee is al een tijd geleden gevlogen. Naarmate de coronacrisis vorderde, hebben we gezien dat de staat koos voor zekerheid en dat veel vrijheden toch echt even in de ijskast gezet moesten worden.

Ik heb altijd wel veel vertrouwen gehad in de politiek, maar door het lezen van werken als The Liberalism of Fear van Judith Shklar ben ik toch met iets scherpere argusogen gaan kijken naar wat staten doen in het creëren van zekerheid."

Tekst gaat door onder de banner

Heeft wat de staat verstaat onder zekerheden en onzekerheden iets te maken met de ideologische wind die waait of meer met de tijd waar we in leven?

"Ik denk dat daar wel een grote interactie tussen is. Vooropgesteld: wat wordt gezien als risico, als iets gevaarlijks of als een onwenselijke onzekerheid, is mede het gevolg van een sociale constructie. Terrorisme is iets waar heel veel mensen bang voor zijn. De staat grijpt hier dan ook hard op in. Maar als je ziet op welke manieren vrijheden worden ingeperkt om terrorisme te bestrijden, zou het rationeel gezien disproportioneel te noemen zijn.

Tijdens de pandemie is het best bijzonder dat de staat, met in de regering twee liberale partijen en een liberale premier, alsnog een enorme rol heeft gekregen. Persoonlijk vind ik het wel opvallend dat VVD en D66 daarin juist voorop hebben gelopen.

Niet dat ik tegen het hele coronabeleid ben, maar de grote ideologische stromingen die we in onze politiek hebben zouden elkaar wel moeten uitbalanceren. Ik vind dat de liberale stroming nu wel echt wat laat liggen. Je zou denken dat liberalen wel drie keer moeten slikken voordat ze een vrijheid opofferen, ook al is het maar tijdelijk. Dat zie je ze nu juist niet doen, het tegengeluid komt nu vooral van radicaal rechts.

Wat ik bij de Nederlandse politiek altijd interessant vind, is dat het lijkt alsof we eigenlijk allemaal ongeveer hetzelfde willen, dat dat zo efficiënt mogelijk uitgevoerd moet worden en dat Rutte daar dan de man voor is. Bijna als wetmatigheid, terwijl er wel degelijk verschillende politieke keuzes mogelijk zijn. Toch wordt dat niet als zodanig gepresenteerd. Een tijdje geleden zeiden Rutte en De Jonge bijvoorbeeld: 'De terrassen kunnen nog niet open'. Ze zeiden niet: 'We kiezen ervoor om de terrassen nog niet te openen om die en die reden'. Alsof de cijfers voor zich spreken.

Politici zouden niet moeten doen alsof de cijfers zeggen dat de scholen dicht moeten. Als ze de scholen willen sluiten, dan moeten ze zeggen: 'Open scholen betekent meer risico op overvolle IC's, het is heel erg om kinderen niet naar school te laten gaan, maar nog erger als mensen overlijden – en dus kiezen we ervoor om de scholen te sluiten'.

Maar zo wordt het niet gepresenteerd. Er wordt gedaan alsof er maar één mogelijke weg is en dat is: nu die scholen dicht, wij kunnen er ook niks aan doen, sorry. Het gebrek aan openheid dat er wel degelijk een keuze wordt gemaakt, vind ik zorgwekkend."

Tekst gaat door onder de foto

"Het gebrek aan openheid dat er wel degelijk een keuze wordt gemaakt vind ik wel zorgwekkend"

Politiek filosoof Josette Daemen
Maakt de staat misbruik van onzekerheid?

"Ik zou niet willen zeggen dat dat in Nederland op het moment zo is, maar het kan wel degelijk gebeuren. Natuurlijk, politici kunnen zich oprecht zorgen maken en daarom gebruik maken van het idee van zekerheid. Maar machthebbers kunnen ook een schrikbeeld creëren van de toekomst of van een bepaalde groep mensen – onzekerheid oproepen dus – om vervolgens burgers voor zich proberen te winnen door meer zekerheid te beloven."

Als de staat hypothetisch gezien wegvalt, hoe creëer je dan zekerheid als individu?

"Dan kom je eigenlijk bij de vraag of de meeste mensen deugen, om in de terminologie van Rutger Bregman te spreken. Als dat zo zou zijn, zouden we best met een soort anarchistisch systeem afkunnen. Er zijn ook genoeg denkers die dat denken. Maar daar gaan belangrijke denkers als Thomas Hobbes en John Locke tegenin, die zeggen dat we een staat nodig hebben om ons tegen elkaar te beschermen.

Daar ligt wel een bepaald mensbeeld aan ten grondslag. Dat als er geen staat is, dat mensen elkaar de koppen in zullen slaan, of in ieder geval dat het er niet leuker op wordt. Ik weet eigenlijk niet wie er gelijk heeft in dat debat. Wellicht is dat beeld van de vijandige mens te negatief, maar is het een soort self-fulfilling prophecy geworden, omdat we natuurlijk ook zijn opgegroeid met zo'n staat.

Tegelijkertijd, als je kijkt naar landen waar de staat geen geweldsmonopolie heeft, kun je concluderen dat het daar ook niet echt fijn toeven is. Ik zou niet durven zeggen dat we zonder staat kunnen en dat we anders ons leven niet zeker zijn. Ik weet niet of ik dat wil proberen."

Zijn we wat betreft het bieden van zekerheid meer gaan eisen van de staat?

"Ik denk het wel. Dat hangt ook samen met securitization, het idee dat bepaalde kwesties in de samenleving steeds meer worden geframed als een security issue, een veiligheidsvraagstuk. Het aanpakken van die kwesties kan gepaard gaan met maatregelen die democratie en vrijheid even in de ijskast zetten. Dan wordt er over sommige zaken gezegd dat ze zo belangrijk zijn dat het kwesties van nationale veiligheid zijn, zoals waar we het hiervoor over hadden. Wie iets presenteert als een veiligheidskwestie krijgt veel meer neuzen dezelfde kant op en krijgt verregaande maatregelen sneller voor elkaar.

Dat zie je nu niet alleen heel duidelijk met corona, maar het kan ook een strategie zijn bij het aanpakken van klimaatverandering. Het idee dat we een klimaatalarm moeten laten afgaan en dat we een klimaatnoodwet nodig hebben omdat er een klimaatcrisis aankomt. Dat gaat uit van een bepaalde tijdsdruk en impliceert dat het even geen moment is om politiek te gaan bedrijven, maar een kwestie van doorpakken. Dat kun je vervolgens dan weer inkleden met een noodwet, of een Outbreak Management Team (OMT).

Tekst gaat door onder de banner

"Wie iets presenteert als een veiligheidskwestie krijgt veel meer neuzen dezelfde kant op en krijgt verregaande maatregelen sneller voor elkaar"

Politiek filosoof Josette Daemen

"Jesse Klaver heeft bijvoorbeeld gepleit voor zo’n klimaat-OMT. Daar ben ik dus huiverig voor. Ik ben absoluut voor een ambitieus klimaatbeleid, maar dat moet wel democratisch gelegitimeerd worden. Niet via een set experts die ons komt vertellen: dit is het enige wat kan. Alsof er geen politieke keuze is."

Om zekerheid te creëren, kunnen we dus de democratie in de ijskast zetten en de beslissing leggen bij mensen die echt verstand van zaken hebben. Omdat we bang zijn dat wanneer we het overlaten aan democratische stemming, de burger het verkeerde zal kiezen.

"Ja, in feite verhoudt democratie zich ongemakkelijk tot zekerheid. Als je een besluit overlaat aan democratische stemming, dan ligt dus per definitie niet vast wat voor keuze daaruit rolt. Onzekerheid is dus eigenlijk inherent aan de democratie."

Wordt onze hang naar zekerheid steeds sterker?

"Misschien wel. Dat hangt samen met het framen van steeds meer problemen als een kwestie van zekerheid of veiligheid, waar we het net over hadden. Socioloog Ulrich Beck schreef er in de jaren tachtig al een boek over: The Risk Society. Hij stelt dat we steeds meer dingen in termen van risico zijn gaan benaderen. Je zou kunnen zeggen: 'We kunnen steeds minder dingen aan het toeval over laten, terwijl dat toeval wel gewoon bij het leven hoort'. Dat kunnen we maar moeilijk accepteren."

Tekst gaat door onder de foto

© Anna van Kooij / HUMAN

Politiek filosoof Josette Daemen: "Je zou kunnen zeggen: we kunnen steeds minder dingen aan het toeval over laten, terwijl dat toeval wel gewoon bij het leven hoort."

Dus omdat we zeker denken te weten waarom bepaalde dingen gebeuren, laten we steeds minder onzekerheid toe en willen we ons verzekeren tegen die onzekerheid.

"Zodra wij proberen te achterhalen hoe iets is gebeurd, wordt er gedaan alsof wij dat iets ook gaan controleren. We denken nu bijvoorbeeld te weten dat corona van een vleermuis komt, waarna het zich via zo’n vieze beestenmarkt verder heeft verspreid. Fijn, denken we, dan verbieden we die markten en voorkomen we dat het in de toekomst opnieuw gebeurt. Maar als het onzeker was hoe dit was gebeurd, hadden mensen gewoon straks de draad weer opgepakt, met beestenmarkten en al."

Als we aannemen dat democratie hand in hand gaat met het accepteren van onzekerheid, moeten we in onze liberale samenleving dan niet beter leren omgaan met onzekerheid?

"Ik denk het wel, in de zin dat we doordrongen moeten raken van het gegeven dat de toekomst openligt en we die samen kunnen vormgeven. In onze hang naar zekerheid moeten we de toekomst niet dichtgooien, doen alsof er maar één weg te bewandelen is en de politiek ons daar soepel overheen moet managen. In plaats daarvan moeten we samen democratisch bepalen hoe die toekomst eruitziet, maar daar zit dus onvermijdelijk ook onzekerheid aan vast.

We zouden in ieder geval die onzekerheid moeten accepteren. De vraag of we dat kunnen, daar ben ik het afgelopen jaar wel bezorgder over geworden. De coronapandemie is natuurlijk een ontzettend grote crisis en ik weet ook niet of er een alternatief bestaat dat beter is dan het huidige beleid, maar ik vind onze geslotenheid voor andere visies wel zorgwekkend. Misschien nog wel zorgwekkender dan de vrijheidsbeperkingen is het idee dat alle neuzen per se dezelfde kant op moeten wijzen.

Ik denk dat het belangrijk is dat filosofen zich in dit debat mengen. Ik heb interviews gelezen over ethische dilemma's in coronatijd waarbij collega-filosofen zeiden: het is aan de politiek om dit op te lossen, of aan de experts van het OMT, ik durf hier geen uitspraken over te doen. Terwijl het uiteindelijk gaat om de vraag: in wat voor wereld willen we leven? Daar moeten we het met z’n allen over hebben."

"Misschien nog wel zorgwekkender dan de vrijheidsbeperkingen is het idee dat alle neuzen per se dezelfde kant op moeten wijzen"

Politiek filosoof Josette Daemen

Het Filosofisch Kwintet over Onzekerheid

Kijk aflevering 3: Wat verlangen we van de Overheid?

Josette Daemen praat bij Het Filosofisch Kwintet verder over wat burgers en staat van elkaar verwachten in onzekere tijden. Ook aan tafel: schrijver Arnon Grunberg, sociaalwetenschapper Hans Boutellier en filosoof Haroon Sheikh.

Lees meer over de aflevering en kijk 'm nu hier terug

Klik verder