'Wees je bewust van de tijdelijkheid van je eigen opvattingen'

In Mens/Onmens beschrijft Bas Heijne het gevaar dat loert wanneer we onze eigen opvattingen niet meer willen bevragen, iets dat hij steeds vaker ziet gebeuren in het publieke debat. Discussies, en zeker online, zijn steeds meer een discussie tussen doven. Het essay was voor HUMAN het startpunt om jonge makers uit te nodigen een documentaire te maken, met als eerste resultaat de 2Doc Kort: Vier Vrienden op een Platte Aarde. In deze film volgen we een vriendengroep op roadtrip om hun eigen waarheid te bewijzen, namelijk, dat de aarde plat is.

We belden met Bas Heijne, die ons vanuit zijn woonplaats in Parijs meeneemt in zijn gedachten over complotdenken, polarisatie en identiteit.

"Sinds de Verlichting, tweehonderd jaar geleden, is er steeds meer nadruk gekomen op het individu en het recht van het individu om zijn eigen leven te maken. Om zijn eigen principes erop na te houden en eigen overtuigingen uit te dragen. Het individu dat niet meer slikt wat de kerk of de regering zegt, maar eigen standpunten formuleert en eventueel ook in protest gaat.

Dat is een ontwikkeling waar niemand bezwaar tegen zal hebben, maar in mijn essay omschrijf ik wat ook het risico daarvan is. De schaduwzijde is dat, als je je eigen leven mag maken, je ook je eigen waarheid mag maken. 

Als je toch al een gezonde scepsis hebt tegenover autoriteiten, en je bijvoorbeeld tijdens de coronacrisis ziet dat die autoriteit plotseling weer zeggenschap opeist, dan kan dat tot gevolg hebben dat je op een gegeven moment zo individualistisch bent geworden dat je niet meer in de publieke ruimte debatteert over wat dan waar is, maar er een individuele aangelegenheid van maakt. Of een aangelegenheid van mensen die het met je eens zijn. Als je dan in een overtuiging raakt die niet meer voor debat vatbaar is, moet de werkelijkheid zich aan jouw theorie aanpassen."

Tekst gaat verder na afbeelding

"Ik noem het een vorm van filosofisch fundamentalisme, dat elke vorm van kritiek een aanslag is op je eigenwaarde. Debatten lopen steeds hoger op omdat we het te persoonlijk nemen. Wanneer we het oneens zijn kan je zeggen: 'Ik vind je heel aardig, maar hier klets je toch wel uit je nek.' Maar ik zie steeds meer de reactie: 'Wat jij zegt dat klopt niet, die Bas Heijne is een lul.' Of in de meest paranoia vorm: 'Je wil me eigenlijk kapotmaken.'

We missen de open houding ten opzichte van onze overtuigingen. Onze overtuigingen worden steeds meer deel van onze eigenwaarde. Op het moment dat aan die overtuiging wordt geknibbeld, raak je de kern van iemands wezen. Nu was dat vroeger ook zo. Als je communist was en je had te maken met een anticommunist, ging het ook fel. Maar ik denk dat het persoonlijke nu alleen maar sterker is geworden, omdat de nadruk steeds meer op het individu ligt. Dat is de basis voor polarisatie."

"Ik denk dat meer dan voorheen, mensen berichten niet beoordelen op wat het feitelijk wil overbrengen, maar in welke context het wordt geplaatst. In de film Rising Sun uit 1993 over een moord in Tokio, zegt Sean Connery: ‘De waarheid vertelt degene die je vertrouwt’. Dat vond ik toen al een even goed als pijnlijk inzicht. Als je mensen niet vertrouwt, dan geloof je hun feiten ook niet meer. En als het vertrouwen in de samenleving sterk is afgenomen ten opzichte van instituten, door bijvoorbeeld de toeslagenaffaire, dan geloof je er eigenlijk niks meer van. 

Aan de andere kant leven we in een aandachtscultuur waarin de werkelijkheid, waarheid of feiten gebruikt worden voor je eigen positionering. Als je oppositie inneemt en je van het establishment onderscheidt door een heel stellige mening te verkondigen, profileer je jezelf daarmee en trek je verwanten aan. Dat is ook een vorm van emotioneel gedrag waarin je gezien en erkend wordt en in een bepaalde groep de held bent. En jezelf revolutionair kan wanen."

"Wanneer iemand vindt dat wat hij in zijn hoofd heeft moet samenvallen met hoe de wereld daarbuiten is, dan heeft dat fundamentalistische trekken. Dan kun je niet meer goed communiceren met een buitenwereld die jou tegenspreekt, die vaak gelaagd is. Die tegenstrijdig is, die subtiel is en complex. 

In de meest extreme gevallen moet de werkelijkheid zich dan aan jouw hoofd aanpassen, aan wat er in je hoofd afspeelt. En alles wat daar niet mee overeenkomt, moet dan weg. Dat swipe-gebaar is niet alleen op Tinder toepasbaar. Het idee dat je wegveegt wat je niet bevalt, is heel erg tekenend voor onze tijd. De complexiteit van de werkelijkheid wordt weggeveegd om jouw beeld van de werkelijkheid daar bovenop te projecteren. Alles wat in de weg zit moet weggeswiped worden, zachtzinnig of minder zachtzinnig.

Het is een beetje stellig geformuleerd, maar dat maakt jou minder mens omdat je je eigenlijk niet meer goed kunt verhouden tot de wereld buiten jezelf. De mens is een sociaal wezen en zal altijd worstelen met wat zich binnen zijn hoofd afspeelt en wat daarbuiten in de wereld gebeurt. En daar moet hij een houding in vinden. Dat roept altijd frictie op, daar is de hele psychoanalyse op gebaseerd, dat je nooit je zin krijgt in het echte leven. Dat je altijd moet onderhandelen met andere mensen en dat je mensen moet verdragen die voor jou bepalen in plaats van dat jij voor die mensen bepaalt. En dat is voor sommige mensen moeilijk."

"De grootste doorbraken op het gebied van virologie komen niet van mensen die een paar uur op het internet doorbrengen. We spiegelen ons graag aan de genieën die als een soort maverick van buiten geniale ideeën hebben, maar de meeste van ons zijn dat niet. Daarvan uitgaand zou je een gezonde scepsis ten opzichte van je eigen genialiteit kunnen hebben, maar dat zit niet in onze cultuur op het moment.

In de Apple-reclame van twintig jaar geleden werd ons beloofd dat we allemaal ons als Picasso en Einstein konden wanen met onze Apple-computer. Daar werden eigenlijk een soort gedemocratiseerde genieën voorgesteld. Ja, geloof jij het? Dat is een valse verwachting waardoor mensen denken dat zij zo'n briljant idee hebben, recht tegen alle geaccepteerde wetenschappen in. Terwijl de meeste wetenschap veel minder spannend is; een stapje vooruit, een stapje terug, twijfel, tegenkrachten, debat, peer reviewing… Dat is veel minder romantisch dan het beeld van Einstein en Picasso."

De commercial van Apple.

"Ik denk dat je je altijd bewust moet zijn van de voorlopigheid van je eigen opvattingen. In die zin, dat hoe je nu denkt en hoe je tien jaar terug over iets dacht, heel anders kan zijn. Gisteren zat ik in een restaurant waar mensen naast me in een gesprek over transgender personen verwikkeld zaten, dat gesprek hadden ze vijf jaar geleden wellicht niet gevoerd. 

Het maatschappelijke debat wordt constant aangezwengeld, mensen maken zich ergens druk over, vormen meningen, stellen die bij, veranderen die. We hebben de neiging om te denken dat we altijd hetzelfde over iets hebben gedacht, maar dat is vaak niet waar. 

Individualiteit kan een heel beperkt beeld van de wereld opleveren. Dat is volgens mij het misverstand waar mensen aan moeten wennen, omdat individualiteit als iets heel moois wordt gezien. Maar als je je echt met de ander wil verbinden, begin je met het kijken naar jezelf en je eigen stelligheid."

"De kunst kan helpen bij het verdiepen in een andere werkelijkheid. Kunst is verbeelding, het geeft je een domein waarin je je eigen aannames, of je eigen emoties, de wereld om je heen kunt onderzoeken. Waardoor je voortdurend met jezelf in dialoog bent. Daarom is alle kunsthaat die van bovenaf wordt aangemoedigd door Rutte en de zijne zo kwalijk, omdat het geen besef met zich meebrengt over wat kunst is. Dat verbeelding een essentieel deel van het leven is. Anders worden onze beelden steeds enkelvoudiger en gebaseerd op clichés. En in zo’n samenleving komen we steeds meer terecht."

In deze 2Doc Kort gaan vier vrienden samen op roadtrip naar Frankrijk om met een laser te bewijzen dat de aarde plat is. Bas Heijne over de film: "De documentaire schetst op subtiele wijze een beeld van mensen die niet naar waarheidsvinding op zoek lijken te zijn, maar in een existentiële crisis verzand geraakt zijn. Ieder hoofdpersoon heeft zijn eigen redenen om te twijfelen aan 'de waarheid'. Hun redenen geven een inkijkje in de huidige scepsis over wat 'waar' is."