We zijn wereldkampioen zonnepanelen, maar volgens Jaap Tielbeke is er nog genoeg te doen

De serie zoekt naar de schakels die beweging brengen, ook wanneer de politiek tekortschiet. Van plastic recycling tot klimaatongelijkheid: Jaap en zijn medepresentatoren Daphné Dupont-Nivet en Jeroen Smit gaan bij elk onderwerp op zoek naar manieren om een duurzamere economie dichterbij te brengen.  “Technologie is een deel van de oplossing, maar we moeten ook onze mentaliteit veranderen,” zegt hij. HUMAN vroeg hem hoe het – gezien de politieke omstandigheden – voelde om dit seizoen te maken en waar hij de meeste verandering ziet.

"Dit seizoen voelde zeker anders dan de eerdere seizoenen," zegt Jaap. “Natuurlijk konden we ten tijde van het vorige kabinet ook onze vraagtekens zetten bij het beleid, maar in gesprekken met beleidsmakers was er tenminste overeenstemming over de ernst van het probleem. Je had hetzelfde vertrekpunt. Nu de grootste partij in Nederland al het klimaatbeleid het liefst door de shredder wil halen, is dat vaak anders.” 

Maar Tielbeke benadrukt dat gelukkig veel al in gang is gezet, wat het nieuwe kabinet niet meer kan terugdraaien. “Bijvoorbeeld binnen de energietransitie. Kolencentrales gaan niet ineens weer vol draaien en we halen de zonnepanelen niet van het dak. Waar we tien à vijftien jaar geleden onderaan bungelden op het gebied van de energietransitie, is Nederland nu wereldkampioen zonnepanelen en op de Noordzee duikt het ene na het andere windmolenpark op.” 

We elektrificeren in een rap tempo. Maar tegelijkertijd kan ons energienet dit nauwelijks aan, dat noemen we netcongestie. “Vooral bedrijven lopen hier tegen aan. Ze willen verduurzamen, maar blijven steken omdat het stroomnet vol zit. Zo gingen we langs bij een bierbrouwerij die van het gas af wil. Ze staan in de startblokken, maar door de beperkte capaciteit van het net kunnen ze niet verder. Bij een wethouder in Almere hoorde ik dat ze geen scholen en gezondheidscentra meer kunnen bouwen in nieuwe woonwijken.”

Gelukkig laat de uitzending over netcongestie zien dat dit een overkomelijk obstakel is. Volgens Jaap is innovatie essentieel om dit op te lossen, maar wel in combinatie met een andere manier van denken en leven. “We zijn gewend om op elk moment onze was te kunnen draaien, er komt altijd stroom uit het stopcontact. Het Nederlandse energienet is één van de betrouwbaarste ter wereld. Maar netcongestie verandert de boel. We gaan een tijd tegemoet waarin we meer moeten gaan delen.” 

De uitzending belicht verschillende initiatieven die zich hiermee bezighouden. “Bijvoorbeeld een energiehub op Schiphol waar bedrijven hun energieverbruik met elkaar afstemmen. Ook spraken we een wijkbewoner die een app ontwikkelde die voorspelt wanneer er file op het stroomnet ontstaat. Als bewoners op die momenten het net bewust ontlasten krijgen ze daar punten voor.”

Maar het kan ook zonder app of energiehub. ”Het zou al enorm helpen als niet iedereen zijn elektrische auto om vijf uur 's middags aan de laadpaal hangt. Maar ’s nachts, of overdag wanneer de zon eens hard schijnt. Het vergt een andere manier van denken, een mentaliteitsverandering."

Niet iedereen heeft de mentale, financiële of letterlijke ruimte om duurzamer te leven. “Ik ben heel blij dat we in dit seizoen een aflevering over klimaatongelijkheid hebben. We kunnen vlees of vliegen hoger belasten, maar als we geen oog hebben voor het verdelingsvraagstuk treffen die maatregelen vooral de mensen met een kleine portemonnee. Als je moet strijden om het einde van de maand te halen, dan snap ik wel dat je denkt: ‘rot op met je klimaatagenda’.”

Dat terwijl de rijkste tien procent van de wereldbevolking verantwoordelijk is voor meer dan de helft van de mondiale uitstoot. Tegelijkertijd komt een groot deel van subsidies terecht bij mensen die dat eigenlijk niet nodig hebben. “Daar gaat natuurlijk iets mis. Mensen met koophuizen en spaargeld profiteren, terwijl degenen in slecht geïsoleerde huurwoningen met torenhoge energierekeningen blijven zitten. Met als gevolg een grotere kloof tussen arm en rijk. Wij noemen dit de klimaatkloof,” zegt Jaap. “Dat is funest voor het draagvlak.”

Dus om mensen mee te krijgen, moeten ze de middelen krijgen om te verduurzamen — bijvoorbeeld door sociale huurwoningen te isoleren – maar ook ze laten meebeslissen. "In Frankrijk hebben ze dat geprobeerd met een burgerberaad, met als resultaat concrete voorstellen zoals het afschaffen van korteafstandsvluchten en het strafbaar stellen van ecocide.”

Maar het is wel belangrijk dat die uitkomsten vervolgens serieus genomen worden.” zegt hij, “In het Franse geval voerde de politiek niet alle voorstellen door, waardoor het burgerberaad voor de burgers een wassen neus bleek te zijn. Als je bewoners om inspraak vraagt, moet je ook wat dóén met die ideeën. En de politiek moet van tevoren duidelijk zijn over wat wel en niet mogelijk is. Dan kan burgerparticipatie tot mooie resultaten leiden."

Hoe is het om je al meer dan tien jaar te verdiepen in klimaatverandering, en te zien dat dingen nog steeds niet altijd snel genoeg gaan? “Kijk, ik ben niet naïef. Het blijft natuurlijk zorgwekkend dat de mondiale CO2-uitstoot nog steeds stijgt. Klimaatontwrichting gaat overal ter wereld voor chaos en ellende zorgen.” Maar juist door al het onderzoek dat Jaap heeft gedaan voor Wat houdt ons tegen? blijft hij hoopvol: “Dit programma gaf me de mogelijkheid om op specifieke thema’s in te zoomen en dan zie je ook waar de oplossingen liggen. Er gebeurt ook heel veel wél. Je ziet dat partijen die traditioneel niet groen waren, zich ook committeren. Zelfs in een radicaal-rechts kabinet is er een minister van Klimaat en Groene Groei — dat was veertien jaar geleden wel anders.” 

Maar of het nou gaat over landbouw of de circulaire economie – op genoeg terreinen valt er nog een wereld te winnen. Hij is dan ook blij dat een programma als Wat houdt ons tegen? de ruimte krijgt.  “We begonnen ooit met een plan voor twee seizoenen, en in alle eerlijkheid: ik had niet verwacht dat we een vierde seizoen zouden maken. Dat het programma zo resoneert bij mensen, toont ook dat er behoefte is aan verandering."

In Wat houdt ons tegen? duikt schrijver en journalist Jeroen Smit samen met klimaatjournalisten Jaap Tielbeke en Daphné Dupont-Nivet in de wereld van de grote klimaatvervuilers. In het nieuwe seizoen onderzoekt het team onder andere het massale retourneren van pakketjes, de file op het stroomnet en wat ons tegenhoudt om plastic te gaan recyclen.