Autonoom blijven ondanks weerstand van de gevestigde orde

“We gaan het hebben over de heersende moraal en hoe we daar vandaag de dag eigenlijk over denken," begint Moussaid. "Is een vrijdenker eerder een provocateur of activist? Of allebei? En zijn er grenzen aan het vrijdenken? Kan iedereen een vrijdenker zijn? En wat kunnen wij als samenleving doen om vrijdenken te waarborgen?” Daarover spreekt Moussaid met onder meer Femke Halsema, Mitchell Esajas, Lale Gül en Hedy d’Ancona. Maar ook met Ambassade van de Noordzee, die planten, dieren en mensen in en rond de Noordzee een stem geeft. “De natuur heeft ons nodig en daar moeten we naar luisteren.”

Dit soort gesprekken zijn nodig voor een gezonde samenleving, vindt de presentator. "Het zijn onderwerpen waar je constant over moet spreken en continu met elkaar aan moet werken. Het is niet zo dat onze verworvenheden vaststaan. We moeten blijven strijden voor de beschaving."

Veel spannender vindt Moussaid het bijvoorbeeld om te bespreken hoeveel Lale Gül heeft moeten opofferen om haar autonomie te bevechten. En hoe zij het ervaart dat haar persoonlijke verhaal door rechts-Nederland wordt gezien als exemplarisch voor het opgroeien in een islamitische gemeenschap.

Denker Baruch Spinoza, naamgever van het programma dat Moussaid presenteert, schopte ook tegen religie, stelt Moussaid. “Vragen stellen bij religie was toen de heersende moraal.” Spinoza wordt beschouwd als de grondlegger van de Verlichting en het neutraal monisme, waarbij lichaam en geest niet afzonderlijk, maar als één gezien worden. Zijn boeken waren tweehonderd jaar lang verboden in Europa, omdat zijn historische Bijbelkritiek zou leiden tot atheïsme.

“En religie speelt nu ook een veel minder grote rol in onze samenleving. Terwijl feminisme en racisme bepaalde waarden zijn waarvan je kunt zeggen dat het logisch is dat je daarvoor opkomt, want racisme en discriminatie mogen niet.” 

Op de vraag of ze zelf een vrijdenker is, geeft Moussaid stellig antwoord. “Ik ben een humanist, ik vind vrijheid heel belangrijk en je moet bepaalde paden durven begaan.” Ze is vooral geïnteresseerd in het waardesysteem daaronder en probeert altijd aandacht te geven aan meerdere perspectieven. “Je moet respect hebben voor ieders religie,” zegt ze. Maar Moussaid vraagt zich ook af of daar kaders voor zijn en hoe die er dan uitzien. “Moet je bijvoorbeeld vrouwen vrijlaten in alle keuzes die zij maken, zoals het dragen van een boerka of nikab, of komen we tot de conclusie dat sommige keuzes worden opgelegd, of misschien helemaal niet passen in onze samenleving?

“Of als we het hebben over besnijdenis bij meisjes, dan tolereren we dat absoluut niet. Maar waarom mogen jongensbesnijdenissen dan wel? In beide gevallen snijd je in gezonde kleine kinderlichamen. Het wordt een heel simpel gesprek als je het met elkaar eens bent, maar het is pas echt interessant als je juist die wrijving opzoekt. Dat doe je door gesprekken te voeren met mensen die anders denken dan jij.”

Ook haar vader bediscussieert zijn eigen religie, vertelt Moussaid. "Hij leeft bijvoorbeeld niet voor het hiernamaals, maar in het nu. Je moet nú een goed mens zijn. Maar, dat is wel een vrije opvatting. In die zin vind ik dat mijn vader ook een vrijdenker is, omdat hij autonoom is. Hij heeft het vermogen zijn eigen interpretaties te geven aan de opgelegde normen binnen zijn religie en de machtsstructuren te bevragen.”

Autonomie vindt Moussaid een heel belangrijk criterium van een vrijdenker. “Dat je het aandurft daarin positie te nemen. Dus dat je je niet conformeert aan een bepaalde groep, omdat je nou eenmaal bij een bepaalde groep hoort of wil horen. Dat is moeilijk, want je hebt de groep nodig om te overleven. Ook in de moderne tijd.”

Als voorbeeld noemt Moussaid Nazmiye Oral. "Zij komt uit een hele conservatieve Turkse familie. Het was eigenlijk de bedoeling van haar ouders haar uit te huwelijken en daarin zette haar moeder haar enorm onder druk door te dreigen met zelfmoord als ze niet zou luisteren.” Samen met haar moeder maakte Oral de voorstelling Niet meer zonder jou, met de onderliggende boodschap dat haar moeder maar gewoon van haar moest houden zoals ze is en moet accepteren hoe ze leeft. "Ze staat bijvoorbeeld bloot op een enorme poster, terwijl haar moeder haar vasthoudt. Vrij confronterend. Het theaterstuk is heel Nederland doorgegaan, en zelfs naar New York."

Het is natuurlijk mooi om daarover in gesprek te gaan met elkaar. "Je moet ergens een opening hebben binnen je familie of gemeenschap. En het aandurven te zeggen waar je voor staat. Het is natuurlijk de beste uitkomst als je ondanks de verschillen nader tot elkaar komt. Maar helaas is dat niet voor iedereen weggelegd.”

Andere vrijdenkers die Moussaid inspirerend vindt zijn schrijvers Arnon Grunberg en Roxane van Iperen, omdat ze heel autonoom zijn en ons een spiegel durven voorhouden. Anil Ramdas was ook zo iemand. “En de hoofdredacteur van One World, Seada Nourhussen, bewonder ik ook, omdat ze ondanks de weerstand van de gevestigde orde, ons telkens weer in de spiegel laat kijken. En daar krijgt ze zoveel kritiek op.” De presentator vindt het mooi hoe Nourhussen opkomt voor gemarginaliseerde groepen en minderheden. “Het is heel impopulair dat ze mensen wijst mensen op hun eigen onkunde, dat doet pijn.” 

“Als je tot een minderheidsgroep hoort, is het een stuk moeilijker om een vrijdenker te zijn. Simpelweg omdat je minder middelen hebt om jezelf hoorbaar te maken. Je hebt dan geen toegang tot de machtsstructuren en er staat veel meer op het spel. Hoe armer je bent, hoe afhankelijker je bent van de macht. Je zou vrijdenken eigenlijk als een soort privilege kunnen zien.”

Moussaid ziet zichzelf als progressief. “Ja, kijk mij eens progressief zitten zijn in mijn linkse groene bubbel. Ik wil vrede op aarde, geen ellende, meer empathie voor elkaar, gelijkwaardigheid voor iedereen. Ik hoop dat dat er ooit van gaat komen. Zo cliché, maar hoop doet leven hè.”

Met dit programma opende het Humanistisch Verbond de tentoonstelling Vrijdenkers: Van Spinoza tot nu, te zien vanaf 5 september in het Amsterdam Museum. De gouden koets krijgt dan gezelschap van onder anderen Baruch Spinoza, Aletta Jacobs, de provo’s en Black Lives Matter.

Met deze tentoonstelling wordt de koppeling gemaakt tussen hedendaagse ontwikkelingen en historische gebeurtenissen. Je wordt hierin uitgedaagd zelf na te denken over de vraag wat een vrijdenker is en hierop te reflecteren. Benieuwd? Je hebt tot 27 februari 2022 de tijd erheen te gaan.