Democratie kost tijd, en die hebben we steeds minder

Ze is journaliste, bekend van haar werk over de geschiedenis van het communisme en de politieke en maatschappelijke veranderingen in Midden- en Oost-Europa na de val van de muur. Bas Heijne sprak haar voor de nieuwe Human-VPRO-serie Onbehagen, over democratie en de terugkeer van de sterke leider. 

In de afgelopen decennia hebben we de terugkeer gezien van de politiek van de sterke leider. En deze zogenaamde sterke mannen hebben niet alleen aantrekkingskracht in hun eigen land, maar ook in bepaalde delen van de westerse wereld. Er zijn twee soorten antwoorden die je kan geven op de vraag waarom sterke leiders aantrekkingskracht uitoefenen.

Het eerste is: waarom verbaas je je daarover? Sterke mannen hebben we altijd aantrekkelijk gevonden. Het idee van de charismatische leider is een van de oudste ideeën in literatuur en geschiedenis, en gaat honderden jaren terug. Het is duidelijk dat mensen die zich achter een beweging scharen, iemand willen volgen die een zekere aantrekkingskracht heeft.

Tekst loopt door onder de afbeelding.

Onze democratische systemen zijn zodanig opgesteld dat ze de macht van de sterke man konden voorkomen, of onder controle kunnen houden. De opstellers van de Amerikaanse grondwet bijvoorbeeld, waren zich zeer bewust van het gevaar voor de democratie dat uitgaat van de opkomst van zo'n sterke man, en hebben wetten opgesteld die dat konden blokkeren. Dus als je er even bij stilstaat, blijkt het niet zo verrassend te zijn.

Het tweede antwoord is echter dat er een probleem is met democratie in de het tijdperk van het internet, in het tijdperk van sociale media, in het tijdperk van dit nieuwe ecosysteem van informatie. We zijn er allemaal aan gewend geraakt dat dingen snel gaan. Je drukt op een knopje, en een boek wordt de volgende dag bij je thuisbezorgd. Je drukt op een ander knopje en je hebt een gevoel geuit, of je bij een massa likes gevoegd om je voorkeur voor een bepaald statement of een bepaalde film te laten zien.

Democratie neemt veel tijd in beslag. Dat geldt zowel voor deliberatieve democratie (publieke besluitvorming met bijvoorbeeld referenda) als voor representatieve democratie (besluitvorming met gekozen volksvertegenwoordigers). Democratie vereist het bouwen van coalities en het naleven van de wet, wat er voor kan zorgen dat dingen langer duren.

Dit is zeer frustrerend voor mensen. De toename van transparantie, het feit dat we nu allemaal kunnen zien hoe dit gebeurt, en hoe ingewikkeld het is, heeft tot veel diepe frustratie geleid. Mensen willen dat dingen snel beslist worden, ze willen automatische besluiten, en ze bewonderen mensen die in staat lijken te zijn om snel veel voor elkaar te krijgen. Mensen vinden regels maar saai.

Naast dit ongeduld, is er ook een verlangen onderdeel uit te maken van een geheel. Een geheel van traditie, geschiedenis en cultuur. Mensen willen bij een gemeenschap horen. En ze willen bij een samenleving horen waar ze zich mee identificeren. Soms zijn charismatische leiders goed in staat om dat gevoel van eenheid en van bij elkaar horen te projecteren. Maar meestal is dat een fictie. En het kan zeer misleidend zijn. Ze presenteren zichzelf als jouw leider, en als het hoofd van jouw gemeenschap, en vervolgens zetten ze je af. Ze stelen je geld, ze creëren systemen die ontworpen zijn om geld uit de staat te zuigen, en jou van je welvaart te beroven. Dus het grootse beeld dat de leider van zichzelf schetst blijkt vaak een enorme deceptie.