‘De grootste macht op aarde is de publieke opinie’

Nu (vermeend) nepnieuws de orde van de dag is, is Medialogica, het onderzoeksjournalistiek programma van Human en VPRO, relevanter dan ooit. ‘Er wordt veel geroepen over fake news, maar de beeldvorming wordt nog weinig ontleed’, is hoofdredacteur Marc Josten van mening. ‘Medialogica ontleedt de publieke opinie zoals je in de Nederlandse les zinnen ontleedt.’ 

‘Het is een hoge drukketel waarin het publiek, de media en de politiek de beeldvorming bepalen. Die drie zijn in een permanent spel met elkaar om dingen te vergroten of juist te verkleinen, om feiten te ontheiligen, te verdraaien, mooier of lelijker te maken en te framen. Allemaal om er zo goed mogelijk uit te komen. In dat spelletje voert af en toe één van de drie - publiek, media of politiek - de boventoon.’

‘Maar alles heeft met alles te maken. Laat ik de nieuwe Medialogica-aflevering Heel Holland Zoekt als voorbeeld nemen. Daarin onderzoeken we wat er gebeurde rondom de vermissing van de broertjes Julian en Ruben, die uiteindelijk dood gevonden werden. Bij het publiek ging iets gisten, waarop media weer reageerden en dingen gingen doen die ze normaal niet zouden doen, zoals met helicopters boven zoekgebieden hangen. De enige partij die in deze cocktail niet wordt meegenomen zijn de slachtoffers en hun familie. Die moeten met lede ogen aanzien wat er in de hogedrukketel gebeurt.’

‘In de Hoofdenaffaire. De redactie van Brandpunt kwam in 1989 met het verhaal dat er handel zou zijn in menselijke hoofden. Het hele land stond op zijn kop, vooral toen bleek dat de hoofden door idealistische mensen ter beschikking gesteld waren aan de wetenschap. Het verhaal ging dat de hoofden niet gebruikt werden voor wetenschappelijke doeleinden, maar werden verhandeld voor bizarre seks. Als je zoiets in het nieuws brengt, wordt dat natuurlijk heel groot. Mensen wilden hun lijf niet meer aan de wetenschap afstaan en de politiek ging praten over de wetgeving. Een paar weken na de uitzending werd de onthulling bestempeld als nepnieuws. Dat leverde Brandpunt een heel slechte reputatie op. Wij hebben die zaak uitgezocht en ontdekten dat het allemaal toch anders lag dan tot nu toe gedacht werd. Er waren wel degelijk hoofden ontvreemd bij een lab in Amsterdam, al werd er bepaald niet grootschalig in gehandeld.’

‘De Turkse minister Kaya werd driekwart jaar geleden door Nederland bestempeld als ongewenste vreemdeling. Ze kwam naar Nederland kwam om Turkse Nederlanders te overtuigen om voor machtsuitbreiding voor Erdogan te stemmen. Dat leidde tot een diplomatieke rel die plaatsvond op een cruciaal moment voor beide landen: het was de aan vooravond van de Nederlandse verkiezingen én van het Turkse referendum over de grondwetswijziging die Erdogan meer macht zou geven. De Turkse president had er belang bij om het hard te spelen om zijn radicale achterban tevreden te stellen. En voor Rutte was het van belang om te laten zien: we laten ons niet  de wet voorschrijven door de Turken.’

‘Bij de demonstratie was een Turkse jongen aanwezig die gebeten werd door een politiehond en symbool werd voor hele rel. We hebben hem gevolgd en uitvoerig geïnterviewd. Die jongen is op die bewuste dag slachtoffer geworden van de profileringsdrift van zowel Nederlanders die wilden zien dat Turkije verkeerd zat, als van Turken die het omgekeerde wilden. Ik weet niet hoe zwaar het causale verband was, maar Rutte heeft uiteindelijk met boter en suiker de Nederlandse verkiezingen gewonnen. Dat had niemand in die mate verwacht. En Erdogan heeft het referendum gewonnen, zij het kantjeboord. Je kan niet zeggen dat het door de rel komt, maar het kwam ze wel allebei verdomd goed uit.’

‘De factor publiek is dit keer groter dan ooit. Publieke emoties zijn vaak het begin en het eind van een rel of nepnieuws. Het publiek is ook cruciaal in de laatste aflevering, die over de Centraal Station-affaire gaat. Op 10 juni 2017 reed een man op het Stationsplein in Amsterdam in op een groep voetgangers. Daarbij vallen gewonden. Volgens de politie ging het om een onwel geworden man, maar er ontstond al gauw complotdenken: het zou gaan om een terroristische aanslag. De maatschappelijke angst voor terreur is het olievat waar je makkelijk de lucifer in gooit.’ 

‘Het is heel begrijpelijk, dus we verwijten niemand iets. Ik heb in dit geval zelfs begrip voor complotdenkers, want het voorval vond plaats in een tijd met veel aanslagen. De associatie is dus logisch. Bovendien waren er meer dingen die de complottheorieën versterkten. Het is te makkelijk om te zeggen dat complotdenkers tuig van de richel zijn. Maar het is een menselijke neiging om te geloven in complotten.' 

'Sommige complotten bestaan ook echt. Watergate is echt een affaire geweest die de president de kop heeft gekost. En ook het verhaal over massavernietigingswapens - de reden van Bush om Irak binnen te vallen - bleek fake news. Die wapens zijn nooit gevonden. Natuurlijk bestaan er ook heel veel theorieën waarvan je kan zeggen: dit is echt lulkoek. Daarom moeten wij permanent proberen uit te zoeken wat klopt en wat niet.’ 

‘We moeten nóg scherper zijn. We hebben heel lang de macht waarvan we zelf onderdeel uitmaken - de media - niet durven aanpakken. Veel journalisten zijn bang om in eigen bak te spugen en om voor matennaaiers uitgemaakt te worden. Maar wij zijn bereid dat risico te nemen. En voor de goede orde: we zijn niet alleen kritisch op media en journalisten, maar op de hele publieke opinie, dus ook op politici, lobbyisten en het publiek dat soms te makkelijk achter dingen aanloopt. Dat leidt af en toe tot hele pijnlijke vaststellingen. Ook voor onszelf. We moeten meer dan ooit zelfkritisch zijn.’

‘Dat is niet te voorkomen. Het enige wat je kunt doen, is het ruiterlijk toegeven en rechtzetten als je toch een fout maakt. Wij zijn deel van de hogedrukpan. We zijn niet een soort alien die erboven zweeft. We zitten er middenin; in hetzelfde gevangenisje. Iedereen moet een verhaaltje bakken, ook wij. En dan móét je versimpelen, dingen weglaten, dingen groter maken. Anders is het niet te volgen. Daarbij maak je onherroepelijk fouten.’

‘Het onderwerp komt in ieder geval meer in de aandacht. De mediakaterns van de grote kranten worden groter en je ziet Medialogica-achtige onderwerpen in tv-rubrieken langzaam toenemen, maar de onderzoeksjournalistiek op dat gebied komt pas net op gang. In dat opzicht lopen we voorop. Die voorsprong moeten we zien vast te houden. Dat is een grote, lastige opdracht. We zullen niet eeuwig pioniers zijn. We doen dit ook niet om te pionieren, maar omdat het zo belangrijk is. De grootste macht op aarde is niet Amerika maar de publieke opinie. Zolang dat zo is, moet je dat onderzoeken.’