'Mensen vinden altijd weer kleine lichtpuntjes om te overleven'

Coen Verbraak groeide op met de zingeving van het katholieke geloof, maar tijdens zijn puberteit deed hij daar afstand van en ging hij op zoek naar andere manieren om zijn leven zin te geven. Volgens Verbraak is zingeving zo ongeveer de kern van onze functie als mens. We vinden het in hoe wij ons verhouden tot anderen, vindt de interviewer.

“Voor mij zit zingeving volledig in de omgang met andere mensen,” zegt hij. “Je kunt mij op het mooiste onbewoonde eiland zetten met alle luxe van de wereld, maar ik denk dat ik daar doodongelukkig word. Als je niet met andere mensen kunt praten, niet hun gedachten kunt horen, niet met anderen kunt meedenken en samen kunt lachen, dan lijkt me dat verschrikkelijk eenzaam.”

Omdat we het leven gratis en zonder gebruiksaanwijzing krijgen, is het volgens Verbaak het beste om vooral van elkaar te leren hoe we ons leven toch een beetje behoorlijk kunnen vormgeven. “Ik vind het daarom bijzonder fascinerend om in Over Leven tegenover mensen te zitten die iets ingrijpends hebben overleefd en uiteindelijk weer zijn gaan leven,” zegt hij.

“Een man die een schipbreuk overleefde in de buurt van Indonesië. Hij dreef met dertien anderen veertig uur in het water, te midden van allerlei griezelige vissen. Hij heeft echt gedacht dat het einde voor hem in zicht was, dat vond ik toch wel een beangstigend verhaal.

En wat ook indruk op mij maakte was het verhaal van een vrouw die tot haar veertiende opzettelijk ziek werd gemaakt door haar moeder, terwijl ze eigenlijk kerngezond was. Zoals ze dat vroeger noemden leed haar moeder aan het Münchhausen-by-proxysyndroom, een ernstige vorm van kindermishandeling waarbij een ziekte wordt veroorzaakt om zelf aandacht te krijgen. Op het laatst kreeg ze zo’n twintig verschillende pillen per dag van haar moeder, waaronder een euthanasiemiddel. Dat maakte haar zo ziek dat ze in een rolstoel kwam en niet meer kon lopen.

Gelukkig was er één kinderarts, na vele voorgangers, die argwaan kreeg en de Kinderbescherming erop afstuurde. Diezelfde dag is ze nog uithuisgeplaatst. Je jeugd is de periode waarin je hoopt beschermd te worden door de mensen die je op de wereld hebben gezet. En dan blijkt je moeder ineens je vijand te zijn. Dan vraag ik mij wel af hoe het mogelijk is dat je zo’n slechte start maakt en toch een ogenschijnlijk stralend mens kunt worden.

Eigenlijk blijven alle verhalen mij wel bij op een bepaalde manier. Die mensen werden allemaal op de proef gesteld door het bestaan, omdat het leven helemaal leek op te houden. En ik heb nog nooit iemand horen zeggen: ‘Ik wou dat ik dood was.’ Vaak vinden ze het leven juist nog steeds de moeite waard. En dan probeer ik erachter te komen waar dat dan door komt, waaruit zij zingeving halen. Blijkbaar zijn er nog altijd kleine lichtpuntjes waar mensen zich aan vastklampen om te overleven.”

“Het lukte mijn lichaam de zouthuishouding niet goed te reguleren als baby, dus ik droogde uit. Ik heb daardoor lange tijd in het ziekenhuis gelegen. En als je jong bent, vind je het vervelend dat je anders bent dan andere kinderen, dat je bijvoorbeeld sneller moe bent en niet helemaal mee kunt doen met de wereld om je heen. En ik weet nog dat ik na een nacht slapen wakker werd naast een leeg bed, omdat het jongetje naast mij was overleden. Ik vroeg mij dan af waar hij heen was, wat op een bepaalde manier natuurlijk beangstigend is. Ik kon ook niet goed inschatten wat mij dan onderscheidde van hem en of mijn situatie er beter uitzag dan zijn situatie. Waarom was hij dood en ik niet?

Dat was overigens niet iets dat ik besprak met mijn ouders. Ook niet met artsen of verpleegkundigen, daar dacht ikzelf over na. Mensen vonden mij daarom al vroeg wijs. Ik hield mij bezig met grote vragen over het bestaan, terwijl andere kinderen van die leeftijd vooral bezig waren met wat ze voor hun verjaardag of Sinterklaas zouden krijgen.

En als kind liep ik weleens rondjes over een kerkhof, dat vonden mensen ook wel gek. Terwijl het voor mij heel prettig was om ook te bedenken dat er ooit een eindstation komt. Dat heeft overigens niets met somberheid te maken, want ik ben helemaal geen somber mens. En niet dat het nou een grote hobby van mij is, maar ik loop nog steeds graag weleens een rondje over begraafplaats Zorgvlied. Dan ga ik langs de mensen die ik gekend heb om gedag te zeggen en even stil te staan bij wat ik met hen heb beleefd. Voor mij is dat waardevol, want het zijn toch mensen die je gemaakt hebben tot wie je bent in het leven.”

“Elf jaar geleden ben ik gescheiden en daar heb ik geen spijt van, maar wel van hoe ik dat heb aangepakt. Ik was vooral met mijn eigen leven bezig en dat verdient zeker geen schoonheidsprijs. Ik denk niet dat mijn huwelijk te redden was geweest, maar ik had het wel met meer charme en compassie voor mijn vrouw kunnen doen.

Maar mensen maken fouten, dus het is de kunst om je daar in ieder geval bewust van te zijn en iets van te leren. Zoals je te realiseren dat je geen haar beter bent dan anderen. Zo interviewde ik laatst voor de Volkskrant de onlangs overleden George Groot, cabaretier van het toonaangevende gezelschap Don Quishocking. Hij is ooit bij goeroe Bhagwan in India geweest en leerde van hem dat mensen niet goed of slecht zijn, omdat dit onderscheid onvolledig en moraliserend zou zijn. Je kunt volgens hem beter onderscheid maken tussen bewust en onbewust.

Dat zette mij wel aan het denken, het is namelijk heel makkelijk om te zeggen dat iemand iets fout doet en daardoor niet deugt of slecht in elkaar zit. De kunst zit ‘m erin dan te bedenken dat iemand misschien dat inzicht nog niet heeft. Door te werken aan dat bewustzijn, zet je weer een stapje om te kunnen reflecteren op het leven en op de dingen die je hebt gedaan. Een mens zonder spijt bestaat daarom volgens mij niet.”

“Het is een boek van Gabriel García Márquez, een liefdesverhaal over de jonge Florentino en Fermina die worden getroffen door de vonk van de eeuwige liefde. Een prachtig boek over liefde en over de grote vragen van het leven. Grote vragen die mij dus ook bezighouden. Het is één van mijn absolute favorieten.

Het mooie van dit boek is dat elke keer een ander boek in je handen hebt, als je het meerdere keren in je leven leest. Ik herlees het daarom om de paar jaar. De eerste keer las ik het toen ik een jaar of achttien was, omdat het door school werd aanbevolen op de leeslijst. En eerlijk gezegd begreep ik er toen geen bal van, ik had nog nooit een diepgaande liefde meegemaakt. Toch voelde ik de hartstocht van de pagina’s spatten en ik vond dat toen al heel indrukwekkend. Pas later ben ik het echt een mooi boek gaan vinden, omdat je jezelf ontwikkelt en daardoor dingen beter leert begrijpen.

Als je ouder wordt weet je pas echt hoe het is als mensen doodgaan en kun je ook veel beter voelen wat een grote gebeurtenis heeft betekend voor de rest van je leven. De klankkast die je zelf bent, krijgt steeds meer diepte en daar resoneert dat boek ook in, zodat het steeds een ander geluid in je hoofd maakt. Ik heb het denk ik een jaar of vijf geleden voor het laatst gelezen, ik ben nu 58, dus ik denk dat ik het weer eens moet doen. Ja, daar is het eigenlijk wel weer eens tijd voor.”