Humanistische kanonnen: Erich Fromm

Erich Fromm wordt op 23 maart 1900 in Frankfurt binnen een orthodox-joods gezin geboren. Zijn vader was een agressieve zakenman en zijn moeder leed aan een chronische depressie. Hij groeide op onder de zeer strenge normen van het orthodoxe jodendom.

Hij blijft een tijd in Frankfurt wonen en studeert daar sociale psychologie en sociologie, promoveert ook, waarna hij een opleiding volgt tot psychoanalyticus. Dit keer in München en Berlijn. Maar vanwege het opkomende nazisme emigreert hij in 1934 naar Amerika. In de VS geeft hij les op verschillende universiteiten en wordt in 1946 hoogleraar aan de Nationale Universiteit van Mexico. Begin jaren zeventig emigreert hij naar Zwitserland, waar hij in 1980 overlijdt aan een hartaanval.

De context waarin Fromm opgroeit is van groot belang voor zijn ontwikkeling. Hij leefde in een wereld met crises van waarden, een gebrek aan verklaringen voor menselijk gedrag, en vol haat en ongelijkheid. De zelfdoding van een 25-jarige vrouw waar hij op verliefd was leidt ertoe dat Fromm zich begint af te vragen waarom mensen zo extreem waren.

Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, is Fromm een veertienjarige gymnasiast in de liberale stad Frankfurt. Zijn leraar Latijn verruilt met gemak zijn verlichte opvattingen voor nationalistische uitingen, en ook mensen in Fromms nabije omgeving bekeren zich tot het nationalisme.

Hij verliest vrienden en familie aan de oorlog, en voelt zich verraden door landgenoten die klaarblijkelijk nooit oprecht in de verlichtingsidealen hebben geloofd. Hij zag de vrije individuen veranderen in marionetten.

Fromms vele artikelen en 22 boeken zijn wereldwijd in veertig talen verkrijgbaar. Zijn werk is allesbehalve hermetisch, hij schreef boeken die jonge mensen inspireerden. De theorieën van Fromm zijn mede beïnvloed door Sigmund Freud, Karen Horney en Karl Marx. Er zijn drie ingrijpende, historische gebeurtenissen te noemen die zijn werk vormgeven: de Eerste Wereldoorlog, de opkomst van het nazisme, Jodenvervolgingen en de Tweede Wereldoorlog, en de Koude Oorlog met de bijbehorende nucleaire dreiging.

Fromm was ongerust. Zijn zorgen waren groots tijdens de Koude Oorlog, hij had zorgen om het voorbestaan van de mensheid. Desondanks probeerde hij antwoorden te formuleren op problemen vanuit de samenleving, met een echte humanistische instelling. “Alleen in vrijheid kunnen we echt liefhebben en leven,” zegt hij.

Fromm was vooral een filosoof en een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het humanisme van de twintigste eeuw. Volgens zijn analyses was de belangrijkste negatieve invloed van het kapitalisme op de persoonlijkheid, vervreemding. Je ervaart als mens geen invloed op wat je produceert en hoe het wordt geproduceerd. Dus hij stelde dat je als moderne mens steeds meer vervreemd raakt van jezelf door productie-, consumptiegedrag en vrijetijdsbesteding.

Die vervreemding ligt aan de basis van geestelijke (on)gezondheid. We zijn als mens geneigd geestelijke gezondheid te definiëren in termen van veiligheid en zekerheid. Maar Fromm formuleert een andere doelstelling: "De psychische taak die een mens zich kan en moet stellen, luidt niet zich zeker te voelen, maar in staat te zijn de onzekerheden van het bestaan zonder paniek of overbodige angst te kunnen verdragen." Kortom: onzekerheid hoort bij het bestaan.

Hij maakte ook analyses van destructiviteit en dehumanisering, waarmee hij een diagnose van de samenleving stelt. Zijn doel was het ontwikkelen van humanistische psychoanalyses, zodat mens en samenleving steun konden vinden in hun leefwijze. Deze leefwijze respecteert mens, vrijheid en stimuleert het zelfbewustzijn en de daarbij behorende verantwoordelijkheid voor het leven in een maatschappij. Fromm geloofde in een maatschappij van het delen in de winst, maar meer nog het in delen van een gemeenschappelijke ervaring.

Het wereldberoemde, en Fromms succesvolste werk is Liefhebben - Een Kunst, een Kunde. Het spoort je aan te werken aan persoonlijke en gezamenlijke ontwikkeling, om samen vooruit te kunnen komen. Het boek geeft een visie op liefde als integraal onderdeel van het menselijke bestaan. Het is een aansporing tot toewijding, durf en zelfontplooiing als basisvoorwaarden voor een vreedzame samenleving. Liefhebben - Een Kunst, een Kunde is geen simpele handleiding voor liefdeskunst, maar geeft je een diepgaande visie op liefde.

We moeten ons volgens Fromm afvragen hoe we ons eigen vermogen tot liefhebben kunnen ontwikkelen, in plaats van ons focussen op hoe wij bemind kunnen worden. Kies ervoor om lief te hebben. "Love is an act of will," zegt hij. "Liefde is een wilsdaad." Met ander woorden: Liefde is een werkwoord en dat betekent verantwoordelijkheid nemen en onderhoud plegen, want liefde is geen vanzelfsprekendheid. Er is kundigheid en inspanning vereist om deze kunst te leren beheersen. Fromms visie laat zien dat men niemand kan liefhebben, als men niet zichzelf én de gehele mensheid liefheeft. Het boek daagt je uit om liefde te zien als de essentie van waarachtig mens-zijn.

Het is bijna essentieel om werk van Fromm te lezen, mede om de crises waarin wij ons nu wederom bevinden, en het geloof in de mensheid weer onder druk is komen te staan. Zijn werk helpt je wellicht te verzoenen met je eigen menselijkheid, en dat geeft hoop.

Ook vandaag de dag kunnen we onszelf nog herkennen in Fromms woorden en boodschappen als deze: "Ons marktbeleid is gebaseerd op het idee dat je geluk kunt kopen. Maar wees voorzichtig, want als je geen geld hebt om voor iets te betalen, dan heb je je kans op geluk verloren. Bedenk dat alleen wat van onze eigen inspanningen komt, van binnenuit, niet alleen de goedkoopste soort geluk is, maar ook de beste soort."

Fromms nalatenschap zien we vooral terug in de psychologie en filosofie. Hij introduceerde een vorm van psychoanalyse, die het beste in elke persoon probeerde te ontwikkelen, ook al vonden veel mensen zijn theorieën enigszins utopisch. Laat deze humanistische kanon een inspiratie zijn, want hij geeft een hoopvol perspectief voor de toekomst.