Het oordeel eind 2020 was snoeihard: de Belastingdienst discrimineerde bij de aanvraag van kinderopvangtoeslag. Op basis van nationaliteit werden mensen die een aanvraag deden voor kinderopvangtoeslag aan een strenge of minder strenge fraudecontrole onderworpen. Aanvragen van mensen met een dubbele nationaliteit werden aangemerkt als 'niet-Nederlands' en 'automatisch risicovol'.
De toeslagenaffaire werd hét voorbeeld van hoe burgers slachtoffer kunnen worden van systemen. Maar ook: hoe systemisch racisme in Nederland eruitziet. Toen Angélica werd getroffen door de affaire, was het voor haar ook de eerste keer dat ze met racisme geconfronteerd werd.
Per direct stopgezet
Het was voor Angélica Engels (43) een schok dat ze slachtoffer werd van discriminatie door de overheid. Ze werd als baby geadopteerd uit Ecuador en had tot een aantal jaren geleden niet eens in de gaten dat ze twee nationaliteiten had. Daar kwam ze achter toen ze haar paspoort ging verlengen en de medewerker vroeg of ze ook haar Ecuadoraanse paspoort wilde hebben.
Haar problemen met de Belastingdienst begonnen in 2016. Ze had net een opleiding tot trambestuurder in Den Haag afgerond en haar dochter – de jongste van vier kinderen - ging naar de kinderopvang. Omdat Angélica late diensten ging werken, wisselde ze van kinderdagverblijf naar een gastouder, zodat haar dochter bij de gastouder kon overnachten. Toen de gastouder zwanger raakte, moest haar dochter weer terug naar het kinderdagverblijf.
Nadat de gastouder was bevallen, wisselde Angélica opnieuw van opvang; haar dochter ging weer terug naar de gastouder. Met als gevolg dat Angélica in de zomer van 2016 een brief van de Belastingdienst kreeg, waarin stond dat ze geen recht meer had op kinderopvangtoeslag en dat het per direct werd stopgezet. Naast haar fulltimebaan werkte ze zich een slag in de rondte om bezwaar te maken tegen deze uitspraak van de Belastingdienst.
©
privé-eigendom / Angélica Engels
Angélica Engels met gedupeerde ouders van de toeslagenaffaire bij een demonstratie in Den Haag, juni 2020.
Alles in het rood
"Op een gegeven moment mocht ik langskomen met alle documenten," vertelt Angélica. "Mijn kleine meid ging ook mee en ik weet het nog heel goed. Aan de balie van de Belastingdienst vertelde ik mijn verhaal. In tranen, want ik had een baan van veertig uur en ik ben alleenstaande moeder van vier kinderen. Ik was in paniek, want straks had ik niets meer. Uiteindelijk zei die vrouw dat ze allemaal rare dingen bij mijn naam zag staan, in het rood en met allerlei kleurtjes."
Niet alleen kwam Angélica er op dat moment achter dat al haar toeslagen on hold waren gezet, maar ook dat ze als fraudeur werd gezien. "Het is net alsof je gebrainwasht wordt. Ik had zoveel vragen, waarom word ik gezien als fraudeur?"
Een schuld van 36K
De schulden van Angélica stapelden zich op, en ondertussen kreeg ze van alle stress ook lichamelijke klachten. Hoewel ze in 2017 minder ging werken, werd ze niet veel later geveld door een nekhernia. "Het enige voordeel was dat ik niet meer hoefde te knokken voor opvang van mijn dochtertje. Ik vond energie om tegen het oordeel van de Belastingdienst in te gaan. Maar tot op de dag van vandaag weet niemand in de groep gedupeerde ouders wat hij of zij fout heeft gedaan."
In 2018 lukte het Angélica om in de schuldhulpverlenging te komen. Ze had inmiddels een schuld van 36.000 euro opgebouwd. Wat de reden was waarom ze als fraudeur werd aangemerkt, daar kwam ze in mei vorig jaar achter, toen bekend werd dat de Belastingdienst jarenlang had geprobeerd om fraude op te sporen door etnisch te profileren.
Etnisch profileren
In zijn persconferentie over het aftreden van het kabinet, vanwege deze toeslagenaffaire, zei Mark Rutte: “Ik vind het verschrikkelijk als de overheid zich schuldig maakt aan discriminatie, wat in strijd is met de fundamentele rechten die wij als mensen hebben." Dat de Belastingdienst aan etnisch profileren doet, komt voor Controle Alt Delete niet als verrassing. De organisatie 'die als doel heeft dat wetshandhavers alle mensen in Nederland gelijk behandelen' volgt ontwikkelingen op het gebied van etnisch profileren en buitenproportioneel politiegeweld op de voet.
Jair Schalkwijk, projectleider bij Controle Alt Delete, vertelt over hoe zij luisterden naar berichtgeving over etnisch profileren bij de Belastingdienst. "Bij de eerste berichtgeving over de Belastingdienst was het voor ons meteen duidelijk dat ook zij, net als de politie en de Koninklijke Marechaussee, werken met geautomatiseerde risicoprofielen, waarbij etniciteit onderdeel uitmaakt van het risicoprofiel. Het toont hoe racisme ook in Nederland geïnstitutionaliseerd is."
Dat je niet wordt beoordeeld op je daden, maar op wie je bent, dat is gruwelijk, volgens Angélica. "Ik heb me altijd zo Hollands gevoeld als maar kan en ik heb nooit ervaring met racisme gehad. Het etnisch profileren van de Belastingdienst was voor mij de eerste keer dat ik zo stelselmatig werd gediscrimineerd."
Probleem zit in hele systeem
Bij zijn aftreden kondigde Rutte een aantal maatregelen aan om etnisch profileren tegen te gaan. Een van deze maatregelen is het geven van trainingen. Jair Schalkwijk waarschuwt ervoor dat de verantwoordelijkheid op die manier wordt neergelegd bij individuele ambtenaren. Het probleem zit volgens Schalkwijk in het hele systeem, in alle lagen van de overheid en moet dus ook breder worden aangepakt.
"Het handelen van de overheid leidt tot structurele ongelijkheid tussen Nederlanders mét en Nederlanders zonder migratieachtergrond. Dat gebeurt bij de politie, de Koninklijke Marechaussee, de Belastingdienst en mogelijk ook bij 54 andere overheidsinstanties die gebruik maken van voorspellende algoritmes. Deze ongelijkheid is het gevolg van vooroordelen bij individuele ambtenaren, maar nog meer van beleid van de organisatie en het gebruik van risicoprofielen, waar etniciteit onderdeel van uitmaakt."
Een onafhankelijke waakhond
Een andere oplossing waar Rutte mee kwam, is het instellen van een Staatscommissie die onderzoek doet naar discriminatie en racisme door de overheid. Volgens Schalkwijk heeft zo'n Staatscommissie echter iets tijdelijks, terwijl juist op een duurzame oplossing ingezet moet worden. Daarnaast is er het gevaar dat zo’n commissie alleen bemand wordt door politici die onvoldoende verstand hebben van racisme en discriminatie. Wanneer de overheid de overheid controleert, ligt volgens Schalkwijk belangenverstrengeling op de loer.
"Gezien de gevoeligheid van het onderwerp is een geheel onafhankelijke commissie nodig, die ook in staat is zowel wet- en regelgeving als beleid en processen als de uitvoering in de praktijk te onderzoeken, analyseren en te beoordelen. In zo’n commissie moeten experts van organisaties zitten zoals Controle Alt Delete, het College voor de Rechten van de Mens, wetenschappers van kleur, een organisatie zoals Meld Islamofobie, de inspectie SZW, et cetera."
Felicitaties niet terecht
Toen bekend werd dat de overheid aan elke benadeelde ouder uit de toeslagenaffaire 30.000 euro zou overmaken, werd Angélica Engels door mensen gefeliciteerd. Onterecht, vindt ze, want de meeste ouders hebben veel meer schuld dan dit bedrag. Daarnaast krijgt ze niet het volle bedrag terug, maar een aanvulling tot 30.000 euro. En op de dag van publicatie (28 januari 2021) was het zo ver: het bedrag werd aangevuld tot 30.000 euro en haar schulden zijn geseponeerd.
Dat het kabinet-Rutte III om de toeslagenaffaire is gevallen, is iets dat onvermijdelijk was, zegt Angélica. Maar geeft het genoegdoening? "De politici leiden er amper onder, Rutte gaat gewoon door als lijstrekker van zijn partij. Laat hen maar eens een uitkering trekken, dan piepen ze wel anders."
Reactie Roger Derikx
Een jaar geleden spraken we Roger Derikx, een van de duizenden andere gedupeerde ouders in de toeslagenaffaire. Hij werd bekend om zijn wanhopige kreet vanaf de publieke tribune in de Tweede Kamer: "Mijn leven is naar de klote!"
Hoe kijkt hij tegen de maatregelen van het gevallen kabinet om iedereen 30.000 euro over te maken? "Toen bekend werd gemaakt dat we dit bedrag zouden ontvangen, klopten gelijk deurwaarders bij ons aan. Dat laat zien dat we alsnog zelf onze financiële puinhoop moeten opruimen. Terwijl ik denk: pak het probleem bij de bron aan. Want wij weten nog steeds niet waar het fout gegaan is bij onze toeslagen. Maatwerk is nodig om onze problemen op te lossen. Met een makkelijke oplossing als deze schuiven ze het probleem van hun af."