Europa is de bron van het racisme in de VS

Na een parade door Antwerpen stond Kwatta, een werk van kunstenaar Raul Balai (in samenwerking met Sokl en Collectif Fair-Part) uiteindelijk op een lege sokkel. Een sokkel waar ooit een standbeeld van Koning Leopold stond, de Belgische koning die zich in Congo schuldig maakte aan genocide

Sinds de politiemoord op George Floyd en de wereldwijde protesten onder de vlag van Black Lives Matter zijn dit soort koloniale standbeelden onderwerp van gesprek. In Bristol werd een standbeeld van Edward Colston in de plomp gegooid, een ander standbeeld van Leopold in Antwerpen werd beklad en uiteindelijk weggehaald en in de VS werd een standbeeld van Columbus een kopje kleiner gemaakt. Wat voor de één een zeeheld en ontdekkingsreiziger is, is voor de ander een slavenhandelaar en koloniaal. In Nederland nemen studenten van de UvA  straatnamen en andere overblijfselen uit de koloniale geschiedenis onder de loep. 

Balai geeft een kunstzinnige draai aan zulk protest. “Kunst maken is een manier om om te gaan met je omgeving,” zegt hij aan de telefoon. “In die zin is het een manier van terugspreken, je publiek meenemen in een verhaal, op een andere manier laten kijken naar zaken die als vanzelfsprekend worden geïnterpreteerd. Niet alleen om de ogen te openen, of bewustwording te creëren maar ook mogelijkheden te bieden om jezelf andere toekomsten voor te stellen.”

Na ruim twee weken protest rondom de moord op George Floyd, ziet Balai in Nederland de onwil om het gesprek te voeren over geïnstitutionaliseerd racisme. Na de eerste demonstratie in Amsterdam ging het meer over burgemeester Femke Halsema dan om het onderwerp van de demonstratie. “Er is blijkbaar behoefte om de aandacht af te leiden, om het in een perspectief te plaatsen. Als Mark Rutte echt om mensenrechten had gegeven, dan had hij het onderwerp van de corona-persconferentie een dag na de demonstratie op de Dam wel omgegooid.”

Rutte heeft volgens Balai keer op keer bewezen er niet voor alle Nederlanders te zijn. “Hij zegt tegen de jongeren: ‘Sta op voor een revolutie!’ Tegen wie praat hij eigenlijk? Want op het moment dat er wordt opgestaan en aan de corona-regels wordt getornd, is zijn partij de eerste die zijn afschuw uitspreekt. Maar dat is alleen om zieltjes te winnen bij de achterban van PVV en FvD. Allemaal zijn ze uitdragers van het institutioneel racisme, kijk maar naar het etnisch profileren van de Belastingdienst van een tijdje terug. Of bij de politie, waarbij een Marokkaans-Nederlandse agente in Den Haag etnisch geprofileerd geweld door agenten aan de kaak stelde en de agenten uiteindelijk strafvermindering kregen en de klokkenluider vertrok bij de politie.” 

Ook wij als Human hebben de moord op George Floyd, en alles wat daarna gebeurde, aangegrepen om het thema racisme bij de horens te vatten. Veel kritiek die media in dit verband krijgen - dat het Mediapark een witte aangelegenheid is, dat niet-witte sprekers zwaar ondervertegenwoordigd zijn in talkshows en dat we te weinig verontwaardigd en kritisch zijn over institutioneel racisme - erkennen we. In die zin voelt het enigszins dubbel om nu, na zo’n lont in het kruitvat in de VS, niet-witte mensen te bellen en te vragen om duiding. We hebben besloten om het moment met beide handen aan te grijpen voor een blijvende stroom aan verhalen, mensen en perspectieven. 

Balai kon zich goed vinden in een column van Massih Hutak in het Parool, waarin hij uitsprak moe te zijn. ‘Moe van constant moeten dienen als hulplijn voor een spoedcursus bewustzijn van witte mensen', schrijft Hutak. “Ik begrijp hem heel goed,” zegt Balai. “Ik word er zo moe van dat we deze shit steeds maar moeten uitleggen. Zo’n begrip als witte superioriteit, dat wordt in Nederlandse context vaak misbegrepen en is bovendien maar weinig aandacht voor, als je het hebt over zelfreflectief vermogen van de witte massa. Want wat is denken in witte superioriteit? Dat is niet alleen de KKK of neonazi’s, dat is ook denken: Op Madagascar moeten ze maar eens naar ons luisteren wat betreft waterbeheer, want wij weten het toch beter.”

Wanneer je een rondje langs social media maakt in Nederland, schort het niet zelden aan een gedegen blik naar binnen, als het gaat om institutioneel racisme. Liever spreken we onze afschuw uit over wat er in het ‘verre’ Amerika gebeurt, daarmee voorbijgaand aan de ongelijkheid en stigmatisering van mensen in onze eigen samenleving.

“Gloria Wekker (hoogleraar antropologie, RL) schreef daar al over in Witte Onschuld,” zegt Balai. “Hoe Nederland blijft hangen in een overpositief super tolerant zelfbeeld. Mensen denken vaak dat racisme alleen de KKK en Adolf Hitler is. Maar zo’n liedje over Chinezen aan het begin van de coronacrisis, of mensen die grappen maken over zwarte mensen, dat is het probleem. Oké, je bent geen lid van een of andere neonazi-club, maar ondertussen werk je wel mee aan racistische denkbeelden, aan het normaliseren ervan.”

Het is natuurlijk niet zo dat gesprekken over racisme nu pas worden gevoerd, hoewel dat wel zo lijkt. “Mensen die het slachtoffer zijn, on the receiving end of the stick zo gezegd, die spreken zich al eeuwen uit tegen kolonialisme en slavernij,” zegt Balai. “Maar het is nooit een gesprek geweest, omdat de dominante groep niet meedoet. Dit geldt net zo goed in een man-vrouw perspectief: mannen doen veel te weinig om de positie van vrouwen te verbeteren. De wereldwijde witte gemeenschap moet bij zichzelf te rade te gaan. Het is niet zo dat er niets over geschreven is, of geen handvatten zijn.”

Daarom is Balai ook zo blij met de site withuiswerk.nl. Hij had altijd een lijstje paraat voor mensen die zich wilden verdiepen, nu geeft hij gewoon die link. “Je moet  bereid zijn om te blijven leren, om fouten te maken, sorry te zeggen, weer wat te leren en verder te gaan.” 

Balai beziet het politiegeweld in de VS van buiten, maar van een afstandje zie je de dingen soms scherper. “Het geweldsmonopolie zit anders in elkaar in de VS, je hebt een amendement in de wet dat toestaat dat je wapens draagt. Dat maakt het anders dan Nederland.

"Maar je moet niet vergeten dat de VS, zoals James Baldwin zei begin jaren tachtig, een kind is van Europa. Men doet alsof het de westerse wereld is, maar het is eigenlijk nog een kolonie, een settlers state, zoals wel meer landen in de Amerika’s. Je ziet het aan Bolsonaro, je ziet het in de geschiedenis van Argentinië, in Canada en de VS, daar is een klasse aan de macht die directe afstammelingen zijn van kolonisten.”

Balai trekt de vergelijking met Suriname, dat daar een grote witte bevolking woont die dominant zou zijn, ook na de onafhankelijkheid van 1975. “Dan zou de relatie zwart-wit in Suriname heel anders zijn dan dat die nu is. Veel licht ontvlambaarder, zoals in de VS. Daar zitten ze met hun allen nog steeds in die kolonie. Ze wonen nog steeds in die gebieden waar de plantages zijn, de economische verhoudingen zijn ongelijk, aantal mensen in de gevangenis is onevenredig, men kan er niet omheen. Men is langer gewend om in ras te praten, lynchings vinden daar nog steeds plaats.

Ondanks die totaal verschillende geweldssituatie, is Europa de bron. "Amerika is de uitvergroting van Europa," zegt Balai. "Binnen Nederlandse context is er onvoldoende kennis en besef hoe Nederlands de VS zijn. Hoeveel invloed de Nederlanders, het calvinisme en al die dingen op de oorsprong en mind state in de VS hebben gehad. Harlem, Brooklyn, Wall Street, hallo?! Het hele beurssysteem en wereldhandelszones zijn gebaseerd op het aandelensysteem van de VOC. Dat is onze geschiedenis.” 

Wat op de loer ligt, is dat deze aandacht voor racisme en etnisch profileren een hype blijkt. Dat je een zwarte tegel op je Instagram plaatst, een hashtag gebruikt en wellicht nog een petitie ondertekent en vervolgens gaat zitten wachten op de volgende gebeurtenis waar we ons massaal druk om maken.

“Er zal absoluut een groep zijn die dit alleen maar doet voor de buitenkant en niet verder komt. Maar er zal ook een groep zijn die het nu doet voor de buitenkant, maar toch volgende week misschien een artikel leest of een interview kijkt. Het is heel makkelijk om nu te eisen dat iedereen alles nu in één keer doorziet. Maar dat is helemaal niet realistisch, dat zie je ook met zwarte piet. Daarvan zie je nu ook reacties van mensen als: ‘Zo erg dat ik tien jaar geleden nog zwarte piet speelde’. Ja en nee, want je hebt voortschrijdend inzicht. Het wordt een probleem als mensen geen voortschrijdend inzicht vertonen.” 

Toch realiseert Balai zich de omvang van de uitdaging die voor ons ligt. “Hoe zorg je ervoor dat het niet alleen maar windowdressing is? Het belangrijkst is dat het doordringt in organisaties. Neem het Rijksmuseum. Hoe krijgt die het voor elkaar dat in mensen alle afdelingen, van samenstellers tot tekstschrijvers, van baliemedewerkers tot portiers, dit besef ontwikkelen en er wat mee doen. Want als het alleen maar in de PR zit, en aan de buitenkant, dan verandert er in werkelijkheid natuurlijk niks. Het moet geen managementopdracht zijn, zoals dat iedereen zijn mandarijnschillen opruimt om fruitvliegjes te voorkomen. Het gaat over een mental change.”