Bij HUMAN vind je inspiratie in je zoektocht naar antwoorden op persoonlijke levensvragen en maatschappelijke vraagstukken. En omdat we zijn geworteld in het humanisme, zouden we onszelf tekort doen als we niet luisteren naar (en leren van) humanistische denkers. Vandaar deze serie. Dit keer: Jaap van Praag, voorzitter van het Humanistisch Verbond dat dit jaar zijn 75ste verjaardag viert. Niet te verwarren overigens met naamgenoot Jaap van Praag, oud-voorzitter van Ajax.
Een plek voor mensen zonder religie om samen te komen, en verbinding te ervaren. In 1946 legde Jaap van Praag de fundering voor drie van de vijf grootste humanistische organisaties van Nederland. Met recht een humanistisch kanon.
Wie, wat, waar?
Jaap van Praag werd geboren in 1911 als Jacob Philip van Praag. Hij is de oudste zoon van Manus van Praag en Sara Vleeschhouwer, beiden van Joodse afkomst, maar niet godsdienstig. Na het basisonderwijs in Amsterdam-Oost gaat Van Praag naar de HBS en doet hij aansluitend staatsexamen gymnasium.
Van Praag wordt, net als zijn vader, lid van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP, later opgegaan in de PvdA). In de jaren dertig verzet hij zich tegen geweld, dictatuur en oorlog. In 1937 stapt Van Praag over naar de linksere Onafhankelijke Socialistische Partij (OSP). Deze partij wordt in 1940 opgeheven.
Voor de oorlog, in 1938, werkt Van Praag als leraar Nederlands aan het Gemeentelijke Lyceum in Dordrecht. Dat wordt hem als geboren jood verboden, en zo verkast Van Praag naar een joodse middelbare school in Rotterdam. In 1943 duikt hij onder in Eindhoven, om in 1944 de Canadezen te gidsen door bevrijd Nederland.
Eind 1945 richt Van Praag samen met Garmt Stuiveling en Jan Brandt Corstius het Humanistisch Verbond op. Officieel is de eerste oprichtingsvergadering 17 februari 1946. Na acht maanden wordt Van Praag voorzitter dan het Humanistisch Verbond, wat hij 22 jaar zal blijven. In die tijd staat hij ook aan de wieg van het Humanistisch Opleidings Instituut, later de Universiteit voor Humanistiek.
In 1954 stopt Van Praag met zijn werk als docent, als hij wordt verkozen tot gedeputeerde van Zuid-Holland namens de PvdA. Die rol houdt hij tot 1974. Jaap van Praag overlijdt in 1981 op 69-jarige leeftijd na een kort ziekbed in het Sint Antoniusziekenhuis in Utrecht.
Jaap van Praag.
Wat maakt Van Praag tot Humanistisch Kanon?
Als Van Praag tijdens de Tweede Wereldoorlog ondergedoken zit, schrijft hij Modern Humanisme: een Renaissance dat in 1947 verschijnt. Volgens Van Praag kan een georganiseerd humanisme een herhaling van de oorlogsverschrikkingen voorkomen. Van Praag geeft met zijn boek "inhoud aan een humanistische levensbeschouwing op niet-godsdienstige basis, ten behoeve van een samenleving die bevrijd is van zelfzucht, tirannie, angst en gebrek," is te lezen in de Humanistische Canon. Met de ondertitel Renaissance verwoordt Van Praag de hoop op een wedergeboorte van de tijd waarin de mens centraal staat, en niet een systeem.
Kenmerkend voor het humanisme dat Van Praag beschrijft is de bevestiging en verbinding van het individu en de werkelijkheid. Humanisme is niet utopisch of idealistisch. Hij heeft geen toekomstperspectief klaarliggen dat alleen nog even gerealiseerd moet worden. Het individu moet in de bestaande werkelijkheid een basisset van waarden ontwikkelen die er voor dit individu toe doen.
Volgens Van Praag is er een organisatie nodig die mensen met een gemeenschappelijke opvatting kan samenbrengen. Maar dan wel een niet-politieke, niet-kerkelijke beweging om de buitenkerkelijke massa te organiseren en vormen. Het zijn de eerste countouren van het Humanistisch Verbond, waar Van Praag eind 1945 het initiatief voor neemt.
De organisatie wordt op 17 februari 1946 officieel opgericht, en Van Praag blijft jaren betrokken. Daarnaast had hij een grote rol in het oprichten van de International Humanist en Ethical Union (IHEU), zeg maar de internationale club van humanisten. In 1964 staat Van Praag aan de wieg van het Humanistisch Opleidings Instituut, wat we tegenwoordig kennen als de Universiteit voor Humanistiek. Hij zou tot zijn dood een belangrijk docent humanistiek zijn. Daarmee staat Van Praag aan de basis van zeker drie van de vijf grote humanistische organisaties in Nederland: het Humanistisch Verbond, de Universiteit van Humanistiek en in zekere zin ook HUMAN, dat in 1989 is ontsproten aan het Humanistisch Verbond.
Waar staat een humanist voor? Boris van der Ham trad als voorzitter van het Humanistisch Verbond van 2012 tot en met 2020 in de voetsporen van Jaap van Praag. In deze video vertelt Van der Ham meer over Jaap van Praag en het humanisme.
Uit onderzoek blijkt 23 procent van de Nederlandse bevolking van 18 jaar en ouder het humanisme en de daarbij behorende kernwaarden van groot belang te vinden.
Het humanisme in tien termen
In 1978 onderzoekt Van Praag de grondslagen van het humanisme in het gelijknamige boek. In het boek komt hij tot een aantal kernideeën van het humanistische beeld van de mens en de wereld. Voor het mensbeeld zijn van belang natuurlijkheid, verbondenheid, gelijkheid, vrijheid en redelijkheid.
Het humanistische wereldbeeld is te vatten in de begrippen ervaarbaar, bestaand, volledig, toevallig en dynamisch. De termen zijn volgens Van Praag open van karakter, en daarom vatbaar voor kritiek. Het is zijn bedoeling om het humanisme te verduidelijken, zonder het in een onaantastbare leer te doen stollen.
Aan het eind van het boek concludeert Van Praag dat "het humanisme als opdracht heeft om de mythe van menswording tot leven te brengen, niet in de zin van een vlucht uit de weerbarstige werkelijkheid, maar op de hoop op vervulling van menselijke mogelijkheden." Humanisme heeft geen ideaal recept. Het accepteert dat we onvolmaakt zijn en wil tegelijkertijd altijd op zoek blijven naar verbetering, aanvankelijk aan de hand van het wereld- en mensbeeld zoals Van Praag dat in 1978 beschreef.
Bij het humanisme gaat het kort gezegd over zelf bepalen hoe je je leven inricht. Met wie je wilt trouwen, of en wanneer je kinderen wilt krijgen, hoe je wilt sterven, wat je aan wie wilt nalaten. Waarden die nog altijd bevochten worden, getuige het recente debat over abortus, bedreiging van homoseksuelen binnen de kerk, de strijd rondom euthanasie en alle andere zaken waar het Humanistisch Verbond zich in 2020 hard voor maakte.
Van Praag-prijs
In 1969 neemt Van Praag afscheid als voorzitter van het Humanistisch Verbond. Sinds dat moment wordt elke twee jaar de Dr. J.P. van Praag-prijs uitgereikt door het Humanistisch Verbond. Het is een prijs voor een persoon of organisatie die verdienstelijk is geweest op het terrein van de verwerkelijking van de humanistische levensovertuiging, of van humanisering van de samenleving.
Sinds die tijd hebben onder meer Amnesty International, Simon Carmiggelt, Adelheid Roosen, Typhoon en Sinan Can de prijs ontvangen. Sinds 2015 mag de winnaar ook een aanmoedigingsprijs aanwijzen, en is de winnaar van de Van Praag-prijs curator van het Mag Het Licht Aan-Festival.