Pijn doen hoort bij veranderen

Alsof ze naar een snuffmovie zat te kijken. Zo voelde het aanvankelijk voor Amade M’charek, hoogleraar antropologie van de wetenschap aan de Universiteit van Amsterdam, toen ze George Floyd onder de knie van agent Derek C. zag bezwijken. Ook bij haar werd de adem ontnomen, weliswaar niet zo lang en zo fataal als bij Floyd.

“Meteen daarna was mijn reactie: ‘En nu moet het godverdomme afgelopen zijn. Nu is het genoeg’. Want het is niet de eerste keer dat een zwarte man of vrouw omkomt door politiegeweld. Het aantal is gigantisch, het gebeurt stelselmatig. Elke keer gebeurt het, elke keer komt het in de media en daarna gaan we weer verder.” 

Zo wijst M’charek op een andere video die viral ging, net voor de moord op Floyd. Een (hoogopgeleide witte) vrouw wordt in Central Park in New York aangesproken door een (hoogopgeleide zwarte) vogelaar, die haar vraagt haar hond aan de lijn te doen. Omdat dat nu eenmaal verplicht is op die plek, zeker in het broedseizoen. Dit wil ze niet, waarop de man vraagt of ze een stukje verderop wil gaan lopen. Dit escaleert. Vrijwel onmiddellijk dreigt de vrouw om 911 te bellen en te zeggen dat een ‘Afro-Amerikaanse man’ haar leven bedreigt. Ze belt meteen, een hevige paniek voorwendend.

“Je zag hoe die meneer getarget werd,” zegt M’charek. “Hij werd geïncrimineerd, en als hij niet aan het filmen was, dan was hij zomaar de volgende die achter tralies was verdwenen, of erger. Je ziet eigenlijk hoe iemand, die niet meteen een white supremacist is, zich bewust is van de racistische politiek tegen zwarten en op een nette manier haar witheid en vrouw-zijn inzet.” 

Volgens M’charek is de in haar ogen totale mislukking van het Amerikaanse bestuur een belangrijke reden voor de aanhoudende onrust. “Niet alleen in de context van de parlementaire politiek, maar ook dat je een bepaalde mate van gelijkheid nodig hebt in de samenleving. In een democratie zijn instituties de gelijkmakers, zij zorgen voor een gelijk speelveld. In de VS zijn die totaal uitgehold. Voor een grote groep mensen is het een derde wereldland, zonder sociaal vangnet. De stelselmatige targetting van zwarte mensen, of beter: mensen die niet caucasian zijn, die geen Europese achtergrond hebben, is evident. Het is een waanzinnig explosief en tegelijkertijd trieste bedoening. Ik denk dat dit keihard aan de orde moet worden gesteld. Er moet een draai worden gemaakt.”

De hoogleraar baalt ervan dat in de VS, maar net zo goed in Nederland, het debat vooral over randzaken lijkt gaan. Over vernielen van standbeelden, over schenden van coronaregels en over plunderingen door betogers. “Ik snap het feit dat mensen hun kans zien om proletarisch te winkelen. Het zal voor een deel door individuen worden gedaan en voor een deel georganiseerd, en het zijn vast niet allemaal lieverdjes, maar er is ook pure armoede. In de VS is uitbuiting op alle terreinen, of dat nu gezondheidszorg is, inkomen van betaalde banen, huisvesting of onderwijs, je snapt dat de boel explodeert op zo’n moment.” 

Bovendien, waar hebben we het over? “Die plunderingen zijn minimaal. Het is niet zo dat alles wordt platgebrand, of zoiets. Ik denk dat het voor ons prettig is om het toch een beetje te downplayen en te trivialiseren. ‘Zie je wel, het zijn moeilijke mensen, want ze lopen de boel te vernielen, en dingen te jatten en zo. Logisch dus, dat het moeilijk is met gelijkheid en gelijke kansen’. We moeten kritisch kijken naar deze provocateurs, maar we moeten vooral niet vergeten waar het echt om gaat: racisme en een politiek die geen enkele verantwoordelijkheid wil dragen.” 

Racisme staat bij M’charek sinds 2010 hoog op de agenda. Ze geeft cursussen en elke zes weken organiseert ze bij de UvA de seminar-serie Ir/relevance of Race in Science and Society. “Ik had het helemaal gehad met dat gepraat over diversiteit en dacht: Het gaat niet over diversiteit, het gaat over ras en racisme. Laten we het daar eens over hebben. En toen ben ik het expliciet gaan benoemen. We houden conferenties hierover, we hebben lezingen en debat. Ik heb hier een schare aan aio’s rondlopen die onderzoeken doen op het gebied van ras, forensisch onderzoek en ras, sikkelcelziektes, noem maar op. Daar zijn we druk mee.”

Toch beziet ze de gebeurtenissen over de hele wereld na de moord op George Floyd niet zozeer vanuit professioneel perspectief - nog niet, althans - maar vooral vanuit maatschappelijke betrokkenheid. “Hier kan ik niet met afstand naar kijken. Als je ontkent dat in Nederland hetzelfde aan de hand is, dan neem je een groot deel van de burgers in Nederland niet serieus.

"Natuurlijk is het niet zo ernstig als in Amerika, gelukkig hoef ik niet bang te zijn als ik een politieagent tegenkom. Maar we weten dat dit niet altijd en voor iedereen geldt. Heb je een on-Nederlandse achternaam, dan is het terecht dat je op je hoede bent dat de Belastingdienst je niet op fraude gaat controleren, of dat je sollicitatiebrief niet serieus wordt genomen. Maar ook psychisch loop je constant met een politieagent en instituties in je achterhoofd. Je bent voortdurend met je eigen identiteit bezig, net als de manier waarop de ander naar je kijkt. Daarbij hoort potentiële criminalisering en verdachtmaking, daar ben je je van bewust. Om altijd maar te moeten zeggen: ‘Ik ben wél oké, ‘ik ben wél Nederlands’ of ‘ik snap wél hoe de regels werken’.” 

M’charek was eigenlijk opgelucht dat zwarte piet niet onmiddellijk, in 2011, werd afgeschaft. Op deze manier hadden we de tijd om het debat voeren. Het nodigt uit na te denken over slavernijgeschiedenis en kolonialisme. Over hoe het is om samen te leven als je verschillende achtergronden en ervaringen hebt in een samenleving.

“De enorme inzet van Kick Out Zwarte Piet is niet vanwege de kleinzerigheid van een kleine groep die zich druk maakt om slavernij. Dit gaat over iets wat tot op het bot in onze samenleving is ingebed. Een geschiedenis die hier is, en die je ziet als je bijvoorbeeld door Amsterdam loopt, de rijkdommen die gemaakt zijn en de verbeeldingen van die rijkdommen. Die koloniale geschiedenis heeft nog steeds zijn rol en impact, in de taal en in andere dingen. Als je die geschiedenis serieus neemt, kun je niet alleen nog maar spreken van die prachtige Gouden Eeuw.”

“De zwarte piet-discussie, hoe verschrikkelijk die ook kan zijn, wijst ons op de doorwerking van de geschiedenis en het structurele karakter van racisme. En nogmaals, het gaat hierbij niet om persoonlijke gevoelens maar om diepgewortelde ongelijkheid, bijvoorbeeld in onze instituties zoals etnisch profileren bij de politie of Belastingdienst. Want daarmee zeg je dat bepaalde mensen, met een bepaald soort achtergrond, eerder geneigd zijn tot crimineel gedrag. Dat is puur racisme, door instituties waar we op vertrouwen als burger, waar we aan meebetalen. We stemmen op politici die deze instanties in stand houden. Als instituties structureel ongelijkheid produceren, dan is het klaar. Dan hoef ik de politieagent niet meer te respecteren en hoef ik een belastingambtenaar echt niet meer fatsoenlijk te woord te staan.” 

Wat blijkt uit bijna drie weken protest, is dat het nog altijd moeilijk is om racisme invoelbaar te maken, bijvoorbeeld voor mensen als oom André. Volgens M’charek is er niet één oplossing, er is geen knop waar je aan kunt draaien, het moet op veel verschillende terreinen gebeuren. Jaren terug liep ze met een collega over straat, die echt schrok van wat M’charek naar haar hoofd kreeg geslingerd. “Toen kon ze er zich pas een idee van vormen en besefte ze dat de straat een hele andere plek voor mij was dan voor haar. Op individueel niveau en voor de gewone burger is het belangrijk om zulke dingen mee te krijgen.”

Maar het is natuurlijk veel gelaagder. “Mensen die in leidinggevende posities zitten, moeten accepteren dat minderheden bepaalde voorzieningen nodig hebben. Of dat nu mensen zijn die gehandicapt zijn, mensen die ziek zijn, of mensen die gediscrimineerd worden; die extra voorzieningen moet je gewoon regelen. Een democratie is gebaat bij het inzicht dat minderheden ook rechten hebben op gelijkwaardige toegang tot de samenleving en haar instituties."

En dan heb je het niveau van debat en activisme om dingen te veranderen. En dat is niet altijd makkelijk. “Dat zien we in Nederland met de zwarte piet-discussie. Dat is heel pijnlijk voor heel veel mensen. Maar het hoeft ook helemaal niet pijnloos te gaan, dit is niet vanzelfsprekend een vreedzame overgang. Er moet geen fysiek geweld gebruikt worden, maar pijn doen hoort ook wel bij veranderen."

De aanleiding is natuurlijk verschrikkelijk, maar het momentum is er wel sinds George Floyd. Nu is het genoeg, zoals M’charek dacht toen ze het vernietigende filmpje zag. En de draai die gemaakt moet worden, doen we met ons allen. “Het probleem is dat er altijd een onderscheid wordt gemaakt, wat logisch is, want er is een onderdrukte en een onderdrukker. Tegelijkertijd moet je dat onderscheid ook ‘ont-maken’. Wat geldt voor de klimaatdiscussie, er is maar één aarde, geldt ook hier: we zijn één samenleving.” 

Kortom, je moet denken: We zijn in de problemen, met ons allen en we hebben allemaal een rol. Racisme is niet alleen een probleem voor mensen die een andere huidkleur hebben dan wit, racisme is een probleem voor mensen. “Niet beginnen met het onderstrepen van het verschil, maar met het gemeenschappelijke. Van daaruit bepalen wanneer het verschil wordt gemaakt, op wie dit impact heeft en wat we eraan kunnen doen. Dan voer je een andere discussie over racisme, en hoe we daar vanaf kunnen komen, dan wanneer je tegenover elkaar staat.”