Extreemrechts is ook idealisme

Kijk hier de aflevering van 'Het filosofisch kwintet' over 'Idealen', een woord waarmee we worstelen. Filosoof Stijn Sieckelinck was één van de gasten.

"Idealisme is een woord waar we zeer mee worstelen. Toen ik vanuit België naar Nederland kwam om onderzoek te doen naar idealisme, merkte ik dat veel Nederlanders bij idealisme iets heel positiefs voor zich zien. Terwijl ik was opgeleid met postmodernen die het idealisme volledig hadden afgeserveerd.

"Idealisme zou leiden tot dogmatisme en onrecht doen aan de praktijk die altijd veel warriger en onduidelijker is dan het ideaal. Inmiddels zie ik dat juist die imperfectie iets is wat we kunnen leren omarmen, maar dat het ook gezond kan zijn voor een samenleving om zich te laten leiden door idealen."

"Om sommige dingen in de samenleving te forceren, moet je durven om zand in de machine te gooien. Misschien gaat dat wel echt pijn doen, maar alleen maar kleine stapjes zetten als er een enorm probleem op je afkomt, is even problematisch. Je komt sowieso in een problematische positie terecht met idealisme. De vraag is dan: kies je voor verandering, of ben je bang voor het nieuwe? Idealiseer je het verleden of de toekomst?

Niet geheel toevallig is dat de grote tegenstelling die je vandaag de dag in de samenleving terugziet. Het idealisme onder jeugdigen in welvarende landen is na twintig jaar terug van weggeweest, dat is opvallend. Denk bijvoorbeeld aan de klimaatactivisten, of het nationalisme dat weer toeneemt."

"Meestel worden idealen voortgebracht door mensen die niet helemaal in de samenleving passen: misfits.  Als buitenstaander maken zij een bepaalde analyse, en zoeken ze naar alternatieven. Als je dat zoeken doet op een manier waarop je meerdere mensen kunt meekrijgen, kan jouw activisme ook echt je idealisme voeden. 

Je ziet succesvol idealisme overigens evenzeer bij rechts als bij links nu. De wereldleiders die aan de macht zijn gekomen, uit uiterst rechtse hoek, hebben bijna allemaal eenzelfde profiel. Ze kwamen van buiten, ze manifesteerden zich als komend van buitenaf en ze hebben daarbij idealen gepresenteerd die een ingebeeld verleden idealiseren. Dat was vijftien jaar terug nauwelijks denkbaar."

"Nee, er zit ook een achterkant aan. Veel jihadisten zijn idealisten, die uitgaan van een moreel zuiverheidsidee. Ze zijn ervan overtuigd dat alle afwijkingen van dat idee geweld rechtvaardigen. In de extreemrechtse scene  zie je ook dat idealisme sterk is toegenomen. Daar worden grote woorden en symbolen gebruikt die verwijzen naar een verondersteld nationaal superieur roemrijk verleden, dat geprojecteerd wordt op de toekomst. 

Je ziet dat het idealisme terug is en dat het een aantal dingen op scherp zet. Het tegengaan van radicaliteit roept vaak een heftige tegenstand op. In mijn laatste boek plaats ik daarom ook vraagtekens bij de gangbare politiek van deradicaliseren. We moeten eerst goed snappen wat de aantrekkingskracht is van bepaalde idealen bij jongeren, en niet bij voorbaat criminaliseren. Ook als die idealen misschien schadelijk kunnen uitpakken voor henzelf of de samenleving."

"De uitdaging is om in plaats van mensen de maat te nemen vanwege hun ideologie, te kijken naar welke idealen er achter zitten. Dat inzicht ontleen ik uit mijn onderzoek naar radicalisering en extremisme. Je kunt het gesprek anders voeren door over idealen te praten met elkaar, in plaats van over ideologie. 

'Idealen' heeft in een aantal contexten het voordeel dat het een positieve connotatie heeft. Het zegt iets over waar mensen voor willen staan, waarvoor ze bereid zijn een deel van hun eigen belang op te offeren. Mensen die ik sprak voor mijn onderzoek die hierover mochten vertellen, stonden mij met plezier een uur te woord."

"Iedereen die na 1968 is opgegroeid, heeft meegekregen dat het een links verschijnsel is. Dat is uiterst problematisch. Bij elke ideologie hoort dat je kunt kiezen voor een ideële positie die de realiteit bevraagt en voor iets onrealistisch pleit. Veel meer dan alleen uitgaan van wat er is en elk alternatief afserveren als onrealistisch. En dat hoort zeker niet alleen bij links. 

Ik zie meer gelijkenissen dan verschillen tussen enerzijds idealisten die strijden voor het klimaat en anderzijds radicalisme dat tot geweld kan leiden. Dat is best controversieel. We moeten ook idealen over een inclusieve toekomst blijven onderscheiden van idealen die gebaseerd zijn op uitsluiting. Maar los daarvan delen ze heel wat. 

Idealisten zijn bijvoorbeeld niet altijd de fijnste mensen om mee om te gaan. Ze richten vaak hun eigen gezin te gronde. Ze betalen een flinke prijs om datgene wat ze voor zich zien koste wat kost te bereiken. Ongeveer de helft kijkt later ook met spijt terug op hoe ze in het leven stonden als adolescent, bijvoorbeeld."

"Je zag in bepaalde propaganda van extreem-islamitische signatuur ook wel terug dat ze voor een hoger doel gaan in onze individualistische samenleving. Je zag de zoektocht naar waar het 'wij' nog zit. Hoe kunnen we nog solidariteit creëren in een samenleving waarin iedereen tegen elkaar uitgespeeld wordt?

Maar je ziet het ook in de klimaatdiscussie: de strijd die wij voeren om het klimaat te redden is ónze strijd. We kunnen nu niet gaan kijken hoe het Zweedse belang verschilt van het Nederlandse. Dat hebben we al te lang gedaan, nu moeten we samen optrekken.

Het geeft krachtige impulsen aan hoe mensen anders kunnen gaan denken en leven. Hoe de individualisering te ver is gegaan om collectieve problemen te lijf te gaan, en hoe we als antwoord daarop tot nieuwe collectieve oplossingen kunnen komen."

"Ja, dat moet er altijd wel een beetje inzitten. Je kunt wel zeggen dat je ideaal een schoon klimaat is, terwijl je zelf vlees eet en blijft vliegen, maar dat is niet geloofwaardig. De idealist is geen mooi-weer-fietser. Zij of hij moet zelf een betrokkenheid laten zien, ook als de omstandigheden minder gunstig zijn."

"Het ideaal zal dan gaan over hoe je de Grondwet nog beter tot zijn recht laat komen, zodat bepaalde confrontaties daaromheen anders zouden worden opgelost. We hebben wel natuurlijk al veel bereikt, en in die zin kan je zeggen dat onze samenleving voor mij is gebaseerd op een aantal idealen. Maar ik zou dat eerder waarden noemen. Idealen zijn iets dat je richting geeft om naar een beter systeem te streven."

"Zeker, maar die zullen na enige tijd steevast het verwijt krijgen dat ze hun idealen verraden. Politiek zoals we het kennen uit Den Haag of Brussel is elke keer compromissen sluiten en polderen. Dat gaat vaak wel ten kosten van de scherpte van de idealen."

"Het is voor veel mensen makkelijker om te zeggen waar ze tegen zijn, dan om te zeggen waar ze voor zijn. Echte idealistische bewegingen die potten breken in de geschiedenis, hebben vaak een duidelijke tegenstander of vijand, maar ook een hele duidelijk vóór.

Datgene waar ze tegen zijn, kan mensen alleen maar overtuigen omdat ze ook een heel duidelijk idee hebben van waar ze naartoe gaan. Dat heeft te maken met verbeelding. Ook al is de weg heel belangrijk, de bestemming is toch wel handig om te weten als je mensen wil meekrijgen. Met alleen maar anti-retoriek is dat toch lastiger."

"Ik zie mijzelf minder als idealist, dan toen ik nog student was, maar ik heb niet al mijn idealen losgelaten. Ik had als jongere heel duidelijke idealen waar ik dingen voor op zou willen offeren. Bijvoorbeeld eerlijke wereldhandel en het evenwicht tussen Noord en Zuid in de wereld. Ik ging de straat op, we stonden met protestborden bij de gebouwen van de Europese Unie, ook al vroren de stenen uit de grond en waren we maar met vijf man.

Ik vind het nog steeds verschrikkelijk belangrijk dat jongeren dat doen, al doe ik het zelf niet meer. Neurobiologen hebben daar verklaringen voor. Bepaalde zaken in de hersenen rijpen in de loop der jaren. Destijds dacht je niet zo na over de gevolgen.

Ik denk dat ik nu veel meer een stem in mijn hoofd heb die de vraag opwerpt hoe realistisch bepaalde dingen zijn. Wat ga ik er precies mee bereiken? Dat hield ons niet tegen, integendeel. Juist dat de uitkomst niet precies dichtgetimmerd was, maakte het aantrekkelijk."

"Ik denk dat het heel goed is als mensen je herinneren aan hoe je vroeger was, als die stem de kop opsteekt. We moeten bedenken hoe we ruimte maken voor gerenaties die nu in die fase zitten. In die zin zou je kunnen zeggen - ietwat positief gesteld - dat ik vooral jongeren van nu die stem wil geven. En daarmee doe ik misschien nog wel een beetje aan idealisme by proxy."

"Plato schreef in 'De wetten' enigszins paternalistisch: 'Je bent jong, mijn zoon, en tegen het verglijden der jaren, zal de tijd je veranderen, en zelfs vele van je talrijke opinies op de kop zetten. Behoed je er daarom voor jezelf op te stellen als rechter in de hoogste zaken.'

Dat is een belangrijke waarschuwing, maar als pedagoog moet daar een kanttekening bij. Met kleine stapjes krijg je moeilijker jongeren gemobiliseerd voor collectieve actie. Jongeren hebben behoefte aan een wenkend perspectief. Een meliorist, iemand die zoekt naar manieren om de wereld te verbeteren - zoals Kwame Appiah zichzelf noemt, zal eerder via de Tweede Kamer verandering nastreven dan buiten het parlement. 

Daar is op zich niks mis mee,  want volksvertegenwoordigers in een democratie moeten de kunst van het meliorisme beheersen. Maar als je ziet wat er nu op ons afkomt qua klimaatonheil, of hoe situaties van onrechtvaardigheid niet uit te leggen zijn, dan denk ik dat de meliorist zich misschien soms achter de oren moet krabben en ruimte moet maken in de politiek voor de idealist. 

Idealisten agenderen ook, ze kunnen een nieuw vergezicht tonen. We denken vaak dat ze ons in de weg zitten, confronterend zijn voor onze eigen manier van leven, maar ze agenderen ook hoe we onze collectieve blinde vlekken anders kunnen aanpakken. In die zin hebben we ze zeker nodig."