Cancel culture is de groeistuip van ons publieke debat

Iemand het zwijgen opleggen, negeren, of gewoon simpelweg muten als je die niet meer wil horen. Prima in privé opzicht; zo kun je bijvoorbeeld op Twitter mensen uitzetten, waarvan je het commentaar niet wil ontvangen. Niemand is verplicht zijn social media-kanalen open te zetten. “Laatst had mijn twaalfjarige zoon in een familiebijeenkomst op Skype mijn broer nog op mute gezet,” zegt Daan Roovers, stamgast in de laatste Het Filosofisch Kwintet van het seizoen dat 25 oktober wordt uitgezonden. “Omdat hij te veel praatte; voor de grap natuurlijk.”

Cancel culture is feitelijk gezien hetzelfde: iemand op mute zetten, maar dan in het publieke debat. Dit hoeft volgens Roovers niet per definitie een slechte ontwikkeling te zijn. “Het is een emancipatoire ontwikkeling om zelf eens het woord te nemen,” zegt Roovers. “Het kan best legitiem zijn als iemand eindeloos zit te preken over hetzelfde onderwerp, dat je denkt: Jij even niet, nu iemand anders.” 

Toch is cancel culture in de praktijk vaak minder onschuldig. “Als je iemand mute tijdens een zoomsessie, blijft diegene bij het gesprek betrokken. De boodschap is: even je mond houden jij, even luisteren naar andere mensen. Maar in het publieke debat gaat dat meestal anders,” zegt Roovers. “Als je dan iemand cancelt zet je die in feite direct ook uit de conversatie. Mensen het woord ontnemen om ze ook geen plek meer te geven aan tafel, is vrijwel altijd een slechte strategie. Je moet mensen nooit afschrijven vanwege hun opvatting.”

De term cancel culture werd vijf jaar geleden voor het eerst gebruikt op Black Twitter, een online subcultuur op Twitter gericht op de zwarte gemeenschap, met name in de Verenigde Staten. Het was een groep mensen die vond dat zwarten te wein­­­ig stem hadden in het debat, maar niet onmiddellijk de macht hadden dit te veranderen.

Daar ontstond het idee anderen te cancelen: even hun mond te laten houden. Het afgelopen jaar kwam de term weer terug, onder andere door Black Lives Matter en andere activisten-groepen. Maar ook de kritiek erop nam toe. Zo vonden onder andere Harry Potter-schrijver J.K Rowling, Noam Chomsky en Ian Buruma in een ingezonden brief dat publieke discussies de verkeerde kant op dreigden te gaan en mensen veel te snel aan de schandpaal worden genageld vanwege hun opmerkingen.  

Cancel culture speelt zowel ter linker als ter rechterzijde van het politieke spectrum. “Enerzijds zijn er de social justice warriors, die vinden dat sommige mensen even moeten dimmen,” zegt Roovers. “Omdat ze vinden dat ze zelf genegeerd worden in het publieke debat, bijvoorbeeld zwarte activisten. Tegelijkertijd is het een term waar mensen rechts in het politieke spectrum mee aan de haal gaan: 'Juist onze opvattingen worden genegeerd'."

Johan Derksen lag onder vuur door zijn racistische grapjes. “Al wordt Johan Derksen natuurlijk helemaal niet het recht op spreken ontnomen,” zegt Roovers. “Er zijn een paar adverteerders die zijn programma niet meer sponsoren. Maar dat is natuurlijk iets heel anders."

Iemand cancelen is een strategie, maar claimen gecanceld te worden is de nieuwste strategie. “Het is vaak een belangrijk argument van iemand die naar voren treedt. Neem bijvoorbeeld Famke Louise met #Ikdoenietmeermee. Die had eigenlijk niet meer te zeggen dan: ‘Maar dit geluid wordt niet gehoord, ik word niet gehoord’.

"Overigens een vrij gekke opmerking voor een influencer met miljoenen volgers. Een soort omgekeerde cancel culture, waarbij ze haar plek opeiste bij Jinek aan tafel. Dat is inmiddels een doel op zich in het publieke debat. En dat heeft alles te maken met wie er aan het woord is, wie de macht heeft iets te zeggen, wie de megafoon in handen heeft. Dat is zodanig een onderdeel van het debat, dat een discussie soms niet eens verder komt dan dat.”

Het wordt overigens niet altijd gewaardeerd als je je nek uitsteekt. “Als je stelling neemt in het publieke debat en vervolgens bedreigd wordt en 3.000 seksistische berichten in je mailbox krijgt, dan denk je wel even na de volgende keer. Je wordt dan niet actief gecanceld, maar zo kun je dat wel ervaren. Het is heel moeilijk daar overheen te stappen en te denken: Dat doe ik morgen weer. Het ondermijnt de lust om deel te nemen aan het publieke debat.”

Roovers zegt dat dit overigens niks te maken heeft met vrijheid van meningsuiting. “Het is een soort zelfcensuur, door jezelf even te cancelen omdat je de consequenties begrijpelijkerwijs niet wil. Vrijheid van meningsuiting is een 'verticaal recht' van burgers ten opzichte van de staat, en niet ten aanzien van elkaar. Maar het is wel zo dat niet alle stemmen dan gehoord worden in het publieke debat. Omdat mensen daar geen zin meer in hebben.”

Dat cancel culture zo’n vlucht heeft genomen, komt volgens Roovers door de opmars van sociale media. “Tien, twintig jaar geleden was dit ondenkbaar. Je kon hooguit een brief sturen aan de hoofdredacteur van een krant, die misschien werd geplaatst. Door sociale media is die dynamiek totaal veranderd: het gaat veel sneller. Je kunt het debat zelf veel meer beïnvloeden.” 

Terwijl sociale media aanvankelijk het publieke debat breder leken te maken. “Het interessante is dat mensen die initieel geen toegang hadden tot het publieke debat, juist een stem of platform kregen. Maar het speelveld is verdeeld geraakt, omdat allerlei perverse mechanismen aan het werk zijn, door trollen bijvoorbeeld.”

Bovendien is het maar de vraag hoe publiek die ruimte op sociale media is. “Iedereen heeft toegang tot het internet, maar de platforms zijn natuurlijk wel gestructureerd door grote Amerikaanse techbedrijven, met hun belangen. Er woedt een strijd om aandacht en informatie en we weten allemaal dat het niet de meest genuanceerde informatie is, die de meeste aandacht trekt. Daardoor ontstaat een dynamiek die polariseert, omdat extreme berichten nou eenmaal meer aandacht genereren.” 

Ingrijpen in het publieke debat is lastig, omdat er geen centrale regie is. “Het is een soort balanceeract tussen miljoenen stemmen die op een of andere manier met elkaar in harmonie moeten komen,” zegt Roovers. “We moeten aandacht besteden aan de dynamiek en de commerciële uitbating daarvan. Want de commerciële krachten op die infrastructuur werken allemaal polarisering in de hand.” 

“Fikkies stoken genereert aandacht en sociale media belonen dat. Het is zelfs hun verdienmodel. Dus ze gaan die nooit vrijwillig  blussen. De privatisering van het publieke domein bevordert de onderlinge harmonie niet." 

 De oplossing ligt volgens Roovers in minder afhankelijk worden van techbedrijven. “Die moeten we opbreken, zodat niet één mediaplatform zoveel macht heeft. Amerikaanse bedrijven bepalen nu ons publieke debat en de grenzen daarvan. We moeten niet afhankelijk zijn van Amerikaanse wetgeving en servers die in Amerika staan en zich daarom niet aan Europese of Nederlandse wetgeving hoeven te houden.”

De druk op techbedrijven om zich te mengen in het publieke debat neemt toe. Al is het weren van bijvoorbeeld zwarte piet op Facebook niet het gevolg van  een moreel standpunt. “Ik vrees dat het cynischer is,” zegt Roovers. “Het heeft alles te maken met de nieuwe wetgeving, een wet die mogelijk van kracht wordt, de pact act, waarbij Facebook aansprakelijk gesteld kan worden voor de inhoud van berichten.

 “Facebook zal niet langer gezien worden als neutrale verspreider van berichten, maar wordt geacht te weten wat ze verspreiden. Dat kan betekenen dat Facebook moet openbaren volgens welke algoritmes ze filteren. Dit willen ze natuurlijk helemaal niet prijsgeven, dus weigeren ze veel content waarover ze moeilijke vragen verwachten. Dat is eerder een commerciële reden dan een morele.”

Cancel culture zou een modeverschijnsel kunnen zijn. “Het is denk ik één van de groeistuipen van een emancipatie van het publieke debat. Al zijn we daar denk ik nog niet zomaar vanaf. We zijn meningen steeds meer als een onderdeel van onszelf gaan zien, als iets heiligs, waarmee je je identificeert. Dat zie ik niet gemakkelijk veranderen.

“We zullen deze fase in de discussie gewoon moeten doorstaan. Net als een groeistuip in het menselijk lichaam, we moeten daar gewoon doorheen. En dat lukt ook wel. Ons publieke debat is in twintig jaar zo radicaal veranderd, van een rustig gesprek tussen een aantal experts tot een roerig debat met iederéén die mee wil praten. Dat is chaotisch en dat levert conflicten op Maar het is ook een vorm van emancipatie waar we mee zullen leren omgaan.”