Cancelen is mensonwaardig

Overgewaaid vanuit Amerika houdt het fenomeen cancel culture inmiddels ook Nederlandse gemoederen bezig. Personen worden na onwelgevallige uitspraken of daden publiekelijk afgestoten of de mond gesnoerd. Zowel de linker- als de rechterflank betwisten continu de grenzen van wat sociaal aanvaardbaar is.

Wat doet dat met de grote genuanceerde groep tussen deze uitersten? Schrijver Stephan Sanders: “Ik vind het een heel griezelige ontwikkeling. Het is niet langer genoeg om te zeggen dat je iets niet goed vindt, maar een idee of persoon wordt gewoon uitgesloten van het publieke debat.”

En hoewel de uitsluiting op sociale media begint, heeft het cancelen ook effect op de offlinewereld. Rechtshistoricus Madeleijn van den Nieuwenhuizen: “Tegelijkertijd zijn veel zogenaamd gecancelde beroemdheden niet zo gecanceld als het lijkt. Comedian Louis C.K. begint alweer op te treden en zangeres Lana del Rey heeft nog steeds vele luisteraars.”

De effecten van het cancelen op minderheidsgroepen zijn tastbaarder. Columnist Dalilla Hermans: “Vanaf het moment dat ik publiekelijk sprak ben ik meedogenloos aangevallen en bedreigd met de dood. Veel mainstreammedia kregen daardoor schrik om met mij samen te werken. Dat is echt cancelen. Ik verloor daardoor werk.”  

Sanders: “Het ultieme voorbeeld is de fatwa van ayatollah Khomeini tegen schrijver Salman Rushdie in 1989. Rushdies boek werd toen niet alleen gecanceld, maar er werd ook een doodvonnis over hem uitgesproken. In dit verband is cancelen trouwens een onverdraaglijk eufemisme."

Hermans: “Ik heb zelf ooit eens een heel racistisch bericht gekregen en bij dat bericht stond toen ook de naam van een zaak vermeld. Dat was voor mij bijna een cadeautje voor als je iemand publiekelijk wilt cancelen. Ik stond toen op het randje om die macht te misbruiken, maar uiteindelijk heb ik het niet gedaan.

"Ik verwachtte dat er een disproportionele reactie zou komen wanneer ik het zou delen. In plaats daarvan ben ik naar die mensen toegegaan om verhaal te halen. Had ik minder volgers gehad, dan had ik misschien een andere overweging gemaakt.”  

Hermans: “Het heeft met machtsverschuivingen te maken. Sociale media hebben macht gegeven aan mensen die dat heel lang niet hebben gehad. Vroeger was het heus ook zo dat mensen boos waren op anderen, maar zij konden dat niet uiten. Buiten een briefkaart naar de krant had je weinig manieren om bekende mensen te cancelen.”  

Van den Nieuwenhuizen: “Het gaat inderdaad ten dele om de historisch opgebouwde frustraties waardoor mensen niet meer willen beginnen bij nul. Zij willen anderen niet meer bij de hand nemen en komen daardoor eerder uit bij een ongeduldig 'you're canceled'. Daarnaast heeft de gegroeide felheid ook te maken met de strijd die traditionele media de afgelopen jaren hebben moeten voeren voor hun bestaan in het licht van moordende online concurrentie en afgekalfde abonnee-aantallen. Het controversiële verhaal levert natuurlijk meer clicks op en heeft meer waarde gekregen. Dat betekent niet dat er geen goede onderzoeksjournalistiek meer bestaat, maar er is wel een polarisatie-fetisjisme gekomen waar media aan hebben bijgedragen.” 

Sanders: “Dat is de vrijheid van meningsuiting. Het grondrecht waardoor we niet eerst aan de overheid hoeven te vragen of we iets mogen zeggen of schrijven. De meeste mensen vatten de vrijheid van meningsuiting op als het recht om alles, altijd en overal te zeggen zonder dat dat repercussies heeft, maar dat is gewoon niet zo.

"Er zijn bepaalde dingen die je echt niet van de wet mag zeggen. Ik mag jou bijvoorbeeld niet bedreigen met de dood. In het debat over cancel culture gaat het er dus om wat die vrijheid van meningsuiting dan wel is. Waar de grenzen liggen.” 

Hermans: “Er wordt tegenwoordig verwacht dat je je geïnformeerd hebt wanneer je deelneemt aan het gesprek van mensen waartoe je zelf niet behoort. Iedereen mag alleen nog steeds meepraten. Ik begrijp best dat er safe spaces zijn voor zwarte mensen. Plekken waar men zonder de blik van de ander of de angst voor kritiek kan spreken. Maar het kan niet zo zijn dat de hele wereld een safe space moet zijn voor die ene groep. Er moet een middenweg worden bewandeld. Af en toe is het goed als bepaalde stemmen zwijgen en luisteren. Zij hebben al heel lang mogen meepraten.” 

Van den Nieuwenhuizen: “Sociale bewegingen zijn vaak radicaal in golven. Dan duwt het even extra hard door, voordat we een paar stapjes terug kunnen zetten. De anti-zwarte-piet-stem klonk al veel langer, maar werd weinig gehoord of serieus genomen. Dan begrijp ik ook goed dat mensen op een gegeven moment harder gaan roepen.

"Maar als we tegen die tijd enkel reageren met ‘Kan het niet wat rustiger?’ en ‘Het slaat door!’, dan vergeten we te erkennen dat het heel lang beleefd is aangekaart. Ik ben tegen het voorbijgaan aan de rechtsgang, of trial by media, maar het gaat momenteel te veel over de excessen.”  

Hermans: “Ik sta er heel dubbel in. Ik denk dat het belangrijk is dat mensen die tot nog toe geen stem hadden, deze nu wel laten horen. We moeten deze macht alleen niet misbruiken. Daar zit de uitdaging en daar loopt het ook wel eens mis. Bovendien is de dominante groep vaak te gevoelig. Voor mensen die het niet gewend zijn om te zwijgen, voelt het als een verschrikkelijk aanval. Dat is het alleen niet. Groepen die al heel lang zwijgen, moeten dat eigenlijk ontleren.”  

Sanders: “Het ís problematisch. Ik vind het raar om te zien dat wat vroeger een algemeen liberaal aanvaard idee was, nu helemaal gecanceld wordt. Het idee dat je slechte ideeën niet doodzwijgt maar dat je er tegenin gaat. Ik vind cancelen mensonwaardig.

"Hoewel ik schrijver Abu Jahjah altijd met argwanende ogen bekijk, las ik deze zomer een ontzettend goed stuk van hem in het Vlaamse tijdschrift Knack. Je kan mensen niet zomaar afschrijven omdat zij ooit iets gezegd hebben wat jou niet beviel.” 

Hermans: “Volgens mij wordt het problematisch wanneer iemand het woord neemt en diegene alle anderen het zwijgen oplegt. Wanneer het een soort machtsgeilheid wordt en je de andere stem niet meer als valide bestempelt. Dat is niet mijn doel en daardoor word ik door sommige activisten ook als te soft gezien.” 

Van den Nieuwenhuizen: “Als mensen sociaal worden gedwongen hun positie kenbaar te maken krijg je een overfocus op taal. Ik maak mij daar zorgen over omdat je daarmee een grote groep buitensluit die de luxe en tijd niet hebben om zich daarin te verdiepen, dan heeft het ook een klasse-factor. Taal kan een politiek wapen zijn, maar daarnaast moet je ook vergevingsgezind zijn naar elkaar. Wat ik ongezond vind aan de cancel culture is dat het vaak impliceert dat je vroegere versies van jezelf zou moeten laten vallen; het ontkent de morele revoluties die we doormaken.” 

Hermans: “Taal evolueert inderdaad en wij evolueren mee. Ik ben opgegroeid in Kemper, een klein gehucht in Vlaanderen. In mijn jeugd was het N-woord een neutrale beschrijving van een zwart persoon. Als ik daar nu ben, corrigeer ik mensen altijd wanneer zij het woord gebruiken. Ik vertel hen dan dat het mij kwetst. Maar ik zou zo iemand niet meteen als racist wegzetten. Het is misschien wel de eerste keer dat die persoon bewust nadenkt over haar woorden."

Sanders: “En het is interessant om te kijken hoe zo’n meningsverandering in zijn werk graag. Het gaat namelijk niet erg snel. Het zijn kleine morele revoluties. Op een gegeven moment was het in China gewoon niet meer eervol om de voeten van je dochter in te binden. En ik heb het zelf ervaren met zwarte piet. Je kan je niet meer voorstellen dat je er ooit anders over dacht.

"Ik houd er niet van als mensen anderen voorschrijven hoe te moeten praten. En volg je dit niet op, dan ben je af en doe je niet meer mee met de discussie. ‘Slaaf’ vind ik al erg, daar wil ik niet ook nog ‘slaafgemaakt’ van maken. Zij vinden dat mensen niet als slaaf geboren worden. Was dat maar waar. Mensen werden vaak juist als slaaf geboren.” 

Sanders: “Het is de vraag hoe tolerant je moet zijn naar de intoleranten. Als de intoleranten een beroep doen op jouw tolerantie om ervoor te zorgen dat er niets kan worden gezegd, dan wordt het gevaarlijk. Zo kan je op democratische wijze de democratie afschaffen. Ik vind dat je wel degelijk kunt zeggen dat bepaalde dingen ingaan tegen basale afspraken. Neem de Holocaustontkenners. Voor mij is een gesprek met hen onmogelijk.” 

Hermans: “Binnen activistische kringen bestaan nauwelijks nog tegengeluiden. Tegengeluiden zijn belangrijk om jezelf te kunnen positioneren en om empathisch te zijn naar anderen. Alleen moeten we ons niet blindstaren op de extremen. In de realiteit zit de overgrote groep in het midden. Niet iedereen is het volledig eens met mijn mening over racisme, maar misschien wel met zestig procent van de inhoud. Of zij kunnen zich vinden in mijn artikelen over de politiek.  We hoeven voor het tegengeluid niet per se iemand te zoeken die lijnrecht tegenover ons staat.

"Ik ben wel eens in gesprek gegaan met mijn trollen. Het zijn vaak mensen die uit de dominante groep komen, maar veel pech hebben gehad. Zij zijn vaak op zoek naar de reden voor hun miserie. Dat is dan gemakkelijk gevonden in mij. Maar zodra je toont dat je hun miserie ziet, dan is het direct voorbij. Mensen die mij eerst dood wensten, wensen mij nu succes en kopen mijn boeken. Maar je hebt ook de geradicaliseerde alt-right. Met hen kan ik niet in gesprek gaan. Op hen heb ik geen invloed.”