‘Met sterk beleid ziet de toekomst er best goed uit’

Jurriën Hamer (1988) is filosoof en jurist. Hij promoveerde aan de Universiteit Utrecht en deed onderzoek aan de London School of Economics. In 2022 verscheen zijn debuut: Waarom Schurken Pech hebben en Helden Geluk: Een Nieuwe Filosofie van de Vrije Wil.

"Ik vond het altijd fijn om een bosje bloemen te geven. Toen ik opgroeide stond het huis vol met snijbloemen, dat was het toppunt van warmte en attentie. Maar inmiddels ben ik me bewust van de mileuschade, het water- en pesticidegebruik, en geef ik liever een plant die niet binnen een paar dagen afsterft."

"Het is vaak ingewikkelder dan dat vlees eten, bloemetjes geven, samen op vliegreis gaan, dat doen we omdat het betekenis voor ons heeft. Het zijn gewoontes waarmee we samen het leven vieren, en die de dagen kleur geven. Maar sommige dierbare gewoontes blijken een duistere kant te hebben. Ze geven schade, en dat is confronterend.

Je dacht misschien: ik ben leuk bezig voor anderen. Of: ik ben een mooi bedrijf aan het opbouwen, ik ben daar trots op, ik leid een goed leven. Maar dan zegt iemand: wacht even. De schade die je aanricht is aanzienlijk. Dus is jouw leven wel een goed leven? Dat heftige gesprek ontstaat nu, en het is niet makkelijk om te erkennen dat gekoesterde gewoontes schadelijk zijn. Je trots en je gevoel voor eigenwaarde komen onder druk te staan. En dan zie je vaak een tegenreactie. Schadelijk, waar heb je het over? Ik ben er juist trots op dat ik dit op deze manier doe.

Discussies over de intensieve veehouderij illustreren dit patroon. Er wordt kritiek geleverd op de milieubelasting van de veehouders. Maar de reactie is: we zijn trots op onze boeren. Elsevier had een voorpagina met ‘Ode aan de Koe’ en de BBB  zegt: het is te gek voor woorden dat we niet meer trots kunnen zijn op de enorme exportkracht van onze agrarische sector."

"Je kan het natuurlijk gewoon met me oneens zijn, en natuurschade niet zo erg vinden. Maar het is ook moeilijk om toe te geven dat iets niet waar is. Je denkt: ik heb hard gewerkt om bij te dragen aan het publieke belang, iedereen wordt beter van wat ik doe. Als je dan de stap moet maken naar; ik heb de afgelopen dertig, veertig jaar milieuschade aangericht, en mede door mijn toedoen zijn er allerlei soorten aan het uitsterven in Nederland. Dat is een enorme switch. Daarvoor moeten we begrip hebben. Ik had zelf tien jaar geleden ook nog geen idee dat de veehouderij zoveel schade aanrichtte. Er vindt nu een moment van transitie plaats, en dat is een proces dat om geduld en enige mildheid vraagt."

"Trots en eigenwaarde. Dat is waar de hele tijd op gehamerd wordt; boeren in Nederland mogen er wél zijn. En je kan nog steeds genieten van de natuur. Ook lijsttrekkers van de BBB zeggen: ‘Ik hou van de natuur. Ik ga hardlopen in de natuur. Ik ga paardrijden in de natuur. Ik ben helemaal pro-natuur. We gaan ‘back to normal’, weet je wel? Een in de normale wereld zijn we blij met boeren. Die doen goed werk. En de overheid zorgt weer voor mensen. En alles wordt weer prima. en mooi’.

Ik denk trouwens dat BBB-politici op een aantal punten terecht de overheid hebben bekritiseerd. Want die heeft ook genoeg dingen verkeerd gedaan. Maar ik ben benieuwd hoe deze partij zelf een toekomstperspectief gaat schetsen, dat onze problemen serieus neemt. Dat wordt een omslag voor de BBB."

"Met toekomstperspectief. Je kan niet alleen maar zeggen tegen de ander: jij zat fout. Het moet zijn: het systeem zat fout. Daar was jij onderdeel van, daar was ik onderdeel van. En we gaan het nu veranderen, op deze manier. Je moet mensen een uitweg bieden waar ze enthousiast van worden. Er is genoeg geld om elkaar te helpen bij die transitie. Het probleem van de politiek is echter dat het vertrouwen in dat toekomstperspectief is aangetast. Veel burgers geloven niet meer dat de overheid de weg kan wijzen naar een beter systeem.

Maar het kan zeker. Kijk maar eens naar supermarkten die inmiddels vol liggen met vleesvervangers. Dat is een wenkend perspectief. Een paar jaar geleden was vlees afzweren nog een hele zware stap, maar nu stikt het van de vegetarische opties. Wij zijn zelf thuis, na meer dan dertig jaar vlees eten, ook gestopt. Er ging een wereld voor ons open. Eerst was het moeilijk. Ik merkte hoe vlees vervlochten was met mooie, betekenisvolle rituelen in mijn leven. Je gaat lekker eten bij mensen en dan is er natuurlijk ook heerlijk vlees. Je moet allerlei gewoontes aanpassen. Echt duurzaam leven we zeker nog niet, we hebben nog een eind te gaan, maar met hulp van alle nieuwe mogelijkheden lukte het om het vlees op te geven."

"De Zwarte Piet-discussie vind ik hoopvol. Je zag dezelfde dynamiek; een gewoonte die veel mensen zagen als onschuldig, leuk en vreugdevol. Totdat actievoerders zeiden; het is niet zo onschuldig, want je promoot racisme. Dat schoot aanvankelijk bij veel mensen in het verkeerde keelgat, maar dankzij een wenkend alternatief is Piet op zijn retour. We hoefden niet te kappen met Sinterklaas.

Mooie dingen die we erin zien kunnen blijven: dat het een kinderfeest is, dat je elkaar met cadeautjes verwent, dat je leuke gedichtjes schrijft, dat je er een spannend spel van maakt met verkleedkleren en hulp-Sinten. Dat kan allemaal nog. Ik merk nu in mijn omgeving dat mensen Zwarte Piet niet echt missen."

"Naast alle problemen met trots, eigenwaarde en identiteit, reageert het maatschappelijke systeem ook gewoon traag. Zeker de milieukwesties, klimaatverandering, stikstof, water, hebben we lang voor ons uit geschoven, en steeds niet intensief genoeg aangepakt. Daar betalen we nu de rekening voor. En bovendien zijn in onze ongelijke samenleving veel mensen kwetsbaar geworden. Er is nu niet veel nodig om mensen in de ellende te storten, waardoor iedere nieuwe crisis extra hard aankomt.  We hadden minder problemen gehad als uitkeringen en minimumloon hoger waren geweest, en voorzieningen betaalbaar. Met sterk armoedebeleid kun je je wapenen, en ervoor zorgen dat mensen grote veranderingen met enig vertrouwen tegemoet zien."

"Conservatieve krachten zeggen nu: 'Je hoeft helemaal niet te veranderen. Jij doet het al goed zoals je het doet. En: wat een onzin is dat het hele gesprek over racisme en over gender en over milieu.' Ze gaan dwars tegen die verandering in. Maar er is ook hoop: veel mensen willen wél in de spiegel kijken. Ze willen toch liever verder met respect voor elkaar.

De gelukkigste boer nu, is niet elke avond aan het fulmineren over wat hem allemaal wordt aangedaan. Het is eerder de boer die al de nodige stappen heeft gezet, en de bioindustrie vaarwel heeft gezegd. Op langere termijn willen mensen graag perspectief. Dat moet ook de kracht zijn van politieke partijen. Hoe langer je aarzelt om een nieuwe koers te kiezen, hoe meer ruimte je geeft aan partijen die de status quo willen handhaven. Dat is een groot politiek risico van deze tijd."

"Er zijn altijd gevestigde belangengroepen die niet gebaat zijn bij verandering: de agro-industrie, de fossiele industrie, de vliegtuigmaatschappijen, en de politieke partijen waarmee ze warme banden onderhouden. Zij zitten nu gebakken, en zien dat hun maatschappelijke positie wordt bedreigd. En dan lijkt het misschien slim om zand in de machine te gooien, en ervoor te zorgen dat het beleid maar met hele kleine stapjes verandert.

En vergeet niet dat het overgrote deel van Nederland gewoon nog vlees eet, het vliegtuig niet schuwt en een discussie over snijbloemen potsierlijk vindt. Ongetwijfeld wil iedere ouder dat zijn of haar kind een prettige aarde erft. Maar het draagvlak voor fundamentele veranderingen kan vies tegenvallen." 

"Opvallend genoeg kunnen we de toekomst slecht inschatten. We zijn vaak te pessimistisch. Zie bijvoorbeeld de debatten over windmolens rond 2010. Toen werd er gezegd; windmolens en zonnepanelen draaien op subsidie, dat wordt niks. Maar wat zien we nu? Nederland is mondiaal koploper zonnepanelen. Die salderingsregeling, ingevoerd onder Balkenende? Waanzinnig succesvol beleid!

En windmolenparken schieten uit de zeebodem. Er zijn projecten om van de Noordzee een energiecentrale te maken voor omliggende landen. Ik ben geen energie-expert, maar het is niet ondenkbaar dat we over twintig jaar beschikken over een surplus aan energie.

Ik denk altijd aan het Bijbelse verhaal van Het Beloofde Land. We moeten door die woestijn heen. We moeten welvaart inleveren, en zekerheid. Maar er is wel degelijk een beloofd land, waar we veel energie zullen hebben, veel innovatie. Waar natuur kan opleven. Het is niet onbereikbaar, technologisch gezien. Ik snak ernaar dat dat verhaal met overtuiging wordt verkondigd."

"Ik ben nog maar 34 jaar, te jong om al bij de pakken neer te gaan zitten."

"Conflict zou een articulatie moeten zijn, een erkenning van zorgen en schades die er gewoon zijn. Dus dat iemand zegt: 'Hé, dit is mij overkomen, dat was heel erg, en daar moet nu aandacht voor zijn.' Dat is de constructieve kracht van conflict. Dat je dingen niet bedekt, maar het daglicht in trekt. Want dat is relevant.

Erken de schade die er is. Erken de kwetsbaarheid die er is. Tegelijkertijd moet je wél met elkaar door. Niet alleen zeggen: 'mij is dit aangedaan en nu moet die andere partij boeten.' Want dan escaleert conflict, en gaat iedereen zich in zijn eigen kamp verschansen."

De problemen stapelen zich op, het denken in termen van wij en zij viert hoogtij en het eigenbelang wint het vaak van het algemeen belang. Wat betekent dat voor de publieke zaak? Wie neemt verantwoordelijkheid voor de grote maatschappelijke vraagstukken van nu? En waar begin je? In dit dertiende seizoen van Het Filosofisch Kwintet onderzoekt Clairy Polak met onder anderen econoom Fieke van der Lecq, classica Tazuko van Berkel, CEO Tjark Tjin-A-Tsoi en schrijver Arnon Grünberg het algemeen belang met als thema: ‘Ikke, ikke, ikke en de rest…?'

Vanaf zondag 18 juni om 12:10 uur NPO 1 en NPO Start.