“Ja, ik zou zeggen dat er sprake is van een disbalans. De maakbaarheid van de samenleving loopt uit de pas met de maakbaarheid van het individu. Op het niveau van de samenleving denken we vaak: zo is het nu eenmaal. Zoals Margaret Thatcher het verwoordde: ‘There is no alternative.’ Tegelijkertijd is op het niveau van het individu the sky the limit. We gaan ervan uit dat alles manipuleerbaar is, op allerlei fronten, technologisch, maar ook bijvoorbeeld in medische zin."
In 2016 schreef cultuurfilosoof Thijs Lijster (1981) De Grote Vlucht Inwaarts, waarin hij zich buigt over tanende maatschappelijke betrokkenheid. Zijn analyse: engagement wordt mede bepaald door het heersende idee over wat maakbaar is (en wat niet). Lijster betoogt dat ons vertrouwen in de maakbaarheid van de samenleving heeft plaatsgemaakt voor een geloof in de maakbaarheid van het individu.
In De Grote Vlucht Inwaarts stel je dat maakbaarheid tegenwoordig vooral over het individu gaat.
Hoe is deze disbalans ontstaan?
“Een belangrijke ontwikkeling is volgens mij de val van de Berlijnse muur. Hiervóór was er een heel duidelijk alternatief voor het kapitalisme. Toen de muur viel, werd nadrukkelijk gezegd: ‘Er is geen alternatief. Beter dan dit wordt het niet.’ Als het voor jou niet goed is, heb je dat aan jezelf te danken.
Daarnaast is de manier waarop wij werken ingrijpend veranderd, waardoor er steeds meer is komen te liggen op het bordje van het individu. Sinds de jaren zeventig gaat werk steeds minder om de productie van materiële goederen, maar juist over immateriële zaken. Je moet niet alleen iets kunnen produceren, maar ook beschikken over allerlei sociale vaardigheden, creatieve ideeën en een innemende persoonlijkheid. De Franse filosoof Michel Foucault schrijft: de arbeider verandert in een ondernemer van zichzelf. Voorheen had hij een ruilrelatie met zijn werkgever, nu is hij zijn eigen menselijk kapitaal geworden.”
©
Anna van Kooij / HUMAN
Thijs Lijster, docent aan de Rijksuniversiteit Groningen en historicus Philipp Blom bij Het Filosofisch Kwintet.
Het individu kwam steeds verder onder druk te staan.
“Steeds meer heerst de idee dat het je eigen schuld is als je het niet redt. Voorheen was er een breed gedragen solidariteit waar je als individu op kon terugvallen. Dat is niet meer het geval. Zowel de oorzaken als ook de oplossing worden op de schouders van het individu gelegd.
Een goed voorbeeld vind ik de manier waarop we kijken naar mentale gezondheid. Studenten die vanwege een burn-out uitvallen, raden we aan te mediteren of in therapie te gaan. Terwijl we niet kijken naar de structurele oorzaken waardoor mensen uitvallen, zoals te hoge werkdruk.”
Als gevolg van deze ontwikkelingen in de geschiedenis keert de mens zich steeds meer naar binnen, constateer jij.
“Ja, ik zie overal om mij heen dat maatschappelijke en politieke problemen gereduceerd worden tot individuele problemen. ’Een beter milieu begint bij jezelf’ is een vorm van individualisering van de klimaatproblematiek. Ook met het Russisch gas zie je het. Overal klinkt de oproep om onze thermostaat lager te zetten. Ik wil niet ontkennen dat dit een bijdrage kan leveren, maar er is wel weer sprake van een disbalans tussen de inspanningen die het individu wordt geacht te leveren, en wat er op hoger, meer structureel niveau gebeurt."
Die machteloosheid ten opzichte van klimaatverandering is dus helemaal niet nodig?
“Inderdaad, die zijn ons voor een groot deel aangepraat. De klimaatproblematiek is volgens mij het gevolg van een verkeerd soort maakbaarheidsdenken. Je kunt een onderscheid maken tussen maakbaarheidsdenken op het niveau van het individu, de samenleving of van de natuur. We moeten de idee van de maakbare samenleving nieuw leven inblazen, aangezien de maakbaarheid van de natuur zich tegen ons keert en de maakbaarheid van het individu duidelijk zijn grenzen heeft.”
Het Filosofisch Kwintet over maakbaarheid en machteloosheid
Kijk aflevering 1: Wat is nog maakbaar?
Wat heeft decennia aan maakbaarheidsdenken ons opgeleverd? Wanneer zijn we ons geloof in de maakbaarheid van de maatschappij verloren? En waarom geloven we dan weer wel in de maakbaarheid van het individu?
Presentator Clairy Polak spreekt hierover met historicus Philipp Blom, klimaatjournalist Jaap Tielbeke, schrijver Nelleke Noordervliet en cultuurfilosoof Thijs Lijster.