Wat levert een dergelijk geloof in de maakbare samenleving op, en wat gaat er verloren als ze verdwijnt? Redacteur Jeroen Pen vraagt het in voorbereiding op de eerste aflevering van Het Filosofisch Kwintet aan Nelleke Noordervliet (1945), een van de meest gevierde schrijvers uit het Nederlandse taalgebied.
Aan crises geen gebrek. Deze tijd vraagt om dadendrang en betrokkenheid, maar de moderne mens laat zich niet gemakkelijk mobiliseren. Hoe anders was dat in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, toen de protestgeneratie onvermoeibaar de barricaden opging om de wereld te veranderen.
We bevinden ons op een zwarte bladzijde uit de geschiedenis. Worstel jij ook zo met machteloosheid?
"Tot op zekere hoogte wel. Tegelijkertijd ervaar ik een hoge mate van continuïteit. Over de jaren zestig en zeventig bestaat een romantisch beeld, alsof het allemaal beregezellig was. Ik herinner me die tijd als een groot zwart gat. Echt, het was beroerd. Wát een rotjaren. We hadden een oorlog in Vietnam waar veel jonge mensen het leven lieten, een dictatuur in Spanje, in Portugal, in Griekenland, in het oost-blok. We werden omgeven door regimes van fascistische of communistische snit. Het lampje van de vrijheid brandde nog niet zo fel. We hadden de rode brigades in Italië, de Bader Meinhoff-groep in Duitsland, voortdurende terroristische aanslagen en vliegtuigkapingen. Als iets dichtbij komt, dan trek je het je aan. En het kwam toen angstaanjagend dichtbij – dichterbij dan nu het geval is."
Jouw generatie leek in haar jonge jaren heilig overtuigd van het maakbaarheidsidee. Linksom of rechtsom, die betere wereld ging er komen. Was het goed toeven tussen de idealisten?
"Nou, het was eerlijk gezegd best een dogmatische tijd. Maakbaarheid volgde vaak de denklijn: als onze ideeën maar deskundig worden uitgevoerd, dan leven we straks allemaal in het paradijs. Daar was ik veel te nuchter voor, en ik was niet de enige. Natuurlijk waren er voorlopers die keihard werkten om mensen een bepaalde richting op te krijgen. Dankzij dat geloof in grote verhalen ging het er soms best totalitair aan toe. Een betere wereld komt er alleen als we onze fouten tijdig inzien. Het probleem van iedere idealist is: dat lukt hem niet.
Volgens mij betekent de maakbaarheidsgedachte: we stuiten op een probleem, we steken de koppen bij elkaar om te bedenken hoe we dit probleem geheel of gedeeltelijk gaan oplossen, we voeren het plan uit en klaar is kees. In de praktijk werkt het anders. Soms boeken we vooruitgang, soms verergeren de dingen, maar zelden lossen we de problemen helemaal op. Als je kijkt naar de hoofdpijndossiers van deze tijd – klimaat, woningcrisis, seksuele vrijheid, zijn wie je bent – veel daarvan waren ook hoofdpijndossiers toen ik studeerde. Er werd van alles en nog wat bedacht, bediscussieerd en bevochten. De club van Rome was het resultaat van een andere manier van denken over de natuur. Zoiets komt niet uit de lucht vallen, maar vergt voorbereiding. Daar is veel energie in gestoken."
Verspilde energie?
"Het heeft in ieder geval niet genoeg teweeggebracht. Je zou kunnen redeneren dat ons geloof in maakbaarheid ontzettend is gelogenstraft. Al ga je dan voorbij aan de vooruitgang die heus ook is geboekt."
Het klassieke maakbaarheidsideaal is sindsdien ingeruild voor marktdenken. Een verbetering?
"Nee, de overheid heeft zich wel heel ver teruggetrokken. Dat heeft sinds de jaren tachtig veel schade aangericht."
Mijn generatie Nederlanders – millennials – groeide op in een maatschappij waarin meer geloof was in de maakbaarheid van het individu dan in die van de samenleving. Wat zijn daarvan de gevolgen, denk je?
"Het lijkt alsof het individualisme toeneemt, maar aan de andere kant heb ik jonge mensen nog nooit zo conformistisch gezien als nu. Dat waren wij op onze manier ook, we kakelden mekaar allemaal na. Dat zie je ook nu weer. Het moderne individualisme is eigenlijk gewoon een vorm van conformisme, van je onderwerpen aan modeverschijnselen, of het nu gaat om kleding, ideeën of andere trends. Het echte individualisme – je losmaken van dwang uit je omgeving om je eigen leven vorm te geven – kom ik zelden tegen."
©
Anna van Kooij / HUMAN
Jaap Tielbeke naast Nelleke Noordervliet tijdens opnames van Het Filosofisch Kwintet.
Zijn wij door marktdenken meer statusgericht dan bijvoorbeeld de protestgeneratie?
"Lang was de houding: succes is je eigen verdienste en falen is de schuld van de maatschappij. Nu is het: alles op één hoop, succes en falen zijn je eigen schuld. Maar je ziet dat als het succes uitblijft, dat het falen van mensen eigenlijk ook een succes wordt. Dan wordt het slachtofferschap of gebrek aan waardering uitgevent als iets waar je in kunt uitblinken. Dat is een machine die ook aanwezig is. Hoeveel goudeerlijke verhalen over burn-out moet ik nog lezen? Het lijkt wel een statussymbool."
Jij debuteerde op je veertigste als schrijver. Daarna ging het snel.
"Ja, maar het is niet alsof ik voor die tijd gefrustreerd door het leven ging. Status en macht waren niet belangrijk voor me, en ik wantrouwde mensen bij wie dat wel het geval was. Na de universiteit ben ik gemeenteraadslid geweest en heb ik allerlei beroepen geprobeerd. Ik kom uit een arbeidersmilieu en ben ouderwets opgeklommen. Mijn ouders hadden alleen de lagere school gedaan. Ik moest altijd overal altijd leren wat de codes waren. Die had ik niet automatisch voorradig. Dat doe je met vallen en opstaan, en met kijken en leren. Ik heb kinderen gekregen, ben blijven werken en heb al die ballen in de lucht gehouden. Dat was het lot van de vrouw toen, en is dat in veel gevallen nog steeds. Tussendoor ben ik gaan schrijven en uiteindelijk heb ik me daarin bekwaamd.
Als je de markt of het neoliberalisme als zondebok gebruikt, ontstaat de neiging om jezelf als slachtoffer te zien van een soort natuurramp. Terwijl je wel degelijk gedurende je leven een tegenwicht kunt vormen."
Kijk Het Filosofisch Kwintet
Aflevering 1: Maakbaarheid
Wat heeft decennia aan maakbaarheidsdenken ons opgeleverd? Wanneer zijn we ons geloof in de maakbaarheid van de maatschappij verloren? En waarom geloven we dan weer wel in de maakbaarheid van het individu?
Presentator Clairy Polak spreekt hierover met historicus Philipp Blom, klimaatjournalist Jaap Tielbeke, schrijver Nelleke Noordervliet en cultuurfilosoof Thijs Lijster.
Lees hier meer over de aflevering en kijk terug →