“Het is altijd mijn obsessie geweest. We komen uit een samenleving waarin ideologieën, kerk en politieke cultuur, hun bindingskracht hebben verloren, het postmodernisme,” vertelt cultuursocioloog Stef Aupers, gespecialiseerd in complotdenken, religie en spiritualiteit. “De socioloog Zygmunt Bauman laat het heel duidelijk zien: modernisering gaat om de ontwikkeling van ideologieën en ‘grote verhalen’ die allesomvattend zijn, en waar geen ruimte is voor onzekerheid. Maar in onze samenleving nu zijn die ideologieën naar de achtergrond geraakt, en leven we in onzekerheid.
Hoe gaan we om met onze eigen onzekerheid en met elkaar, in een samenleving waar grote ideologieën ons steeds minder houvast bieden? Het is de kern van het werk van cultuursocioloog Stef Aupers. Steeds meer zijn we onze eigen grote allesomvattende verhalen gaan maken, ziet hij, om onze onzekerheid het hoofd te kunnen bieden.
“Dat laat meer ruimte voor individuele keuzes en vrijheid, dus dat is goed. Van een ‘standaardbiografie’ naar een ‘multiple-choice-biografie’. Maar tegelijkertijd maakt het ook onzeker, omdat je met elke keuze al het andere uitsluit. En ook dat is onzeker: want anders dan in tijden van bijvoorbeeld communisme, kun je altijd nog terugkomen op je keuze en jouw overtuigingen herzien. Die onzekerheid die dat met zich meebrengt, is permanent en laat zich niet uitwissen.”
Hoe gaan we daar dan toch mee om?
"We kunnen heel pragmatisch zijn en ook over ons eigen leven zeggen dat het duurt zo lang het duurt. Een beetje leuk werk, misschien liefde en het is wel prima. Of op persoonlijk niveau knippen en plakken in ideologische repertoires en een persoonlijk, betekenisvol verhaal fabriceren. We kunnen ook ironisch spelen met waarheid. Maar toch zie je altijd een roep om het grotere omvattende kader. Dat is de paradox: juist in een zogenaamde 'post-truth-samenleving' bloeit het verlangen naar een diepere waarheid voorbij wat wij horen, lezen en zien. 'Post-truth' staat niet voor relativisme, maar voor een felle strijd om 'wat waar is'."
©
Anna van Kooij / Beeldbewerking HUMAN
Stef Aupers, Sanne Blauw, Daan Roovers en Stephan Sanders spreken met elkaar over onzekerheid in de tweede aflevering van Het Filosofisch Kwintet, op 18 juli om 12:10 uur op NPO 1.
Wat zou zo'n groot verhaal voor andere groepen buiten complotdenkers kunnen betekenen?
Het complotdenken, waar ik me veel mee bezig houd, is daar een voorbeeld van. Complotdenkers ervaren meer onzekerheid dan andere mensen, en gaan juist daardoor op zoek gaan het grote verhaal dat alles verklaart. Zij ontlenen dat verhaal niet aan mainstream instituties – politiek, media of wetenschap. Integendeel: zij beschouwen zichzelf als kritische burgers die de macht ontmantelen en een verborgen waarheid op tafel leggen; 'niets is wat het lijkt' en 'the truth is out there'.”
Wat is de rol van een gemeenschap in het reduceren van onzekerheid?
"Het individu staat centraal – het begint bij een persoonlijk gevoel dat er iets niet klopt. Is de aarde wel rond? Bestaat het virus wel? Waarom zou ik dat geloven? Complotdenkers zijn op zoek naar een persoonlijk, alomvattend narratief dat verklaart waarom er kwaad en lijden in de wereld is. Daar heb je dus geen priester of wetenschapper voor nodig, dat kun je gewoon zelf vormen. Dat geeft een gevoel van ultieme betekenis.
Anderzijds vind je altijd een gemeenschap van mensen die in hetzelfde geloven – op het internet, in online groepen. Dat stimuleert een mechanisme dat sociaalpsychologen 'collectief narcisme' noemen. Het gevoel dat je uitgesloten bent, niet past in de samenleving. Maar met een klein groepje ben je een groot geheim op het spoor. Dat geeft ontzettend veel betekenis aan je leven. 'Niet wíj zijn gek, maar jullie!'
Het is belangrijk om jezelf en de gemeenschap waar je deel van uitmaakt altijd in twijfel te trekken; een ongelooflijk moeilijke opgave. Ik herken dat: ik ben een gepassioneerde wetenschapper en vind onderzoek, sociale theorie, enorm belangrijk. Maar tegelijkertijd moet ik relativeren, ik kan niet anders.
Die onzekerheid kan ik mee werken, want ik heb een baan, verdien wat geld, leef tussen intellectuelen, maar niet iedereen kan zich die houding veroorloven. Relativeren is een luxe. Dat gaat niet zo eenvoudig als je het gevoel hebt dat de overheid niet langer te vertrouwen is."
Je zegt dat iedereen doorlopend zoekt naar een groot verhaal. Zou het goed zijn als dat grote verhaal er ook komt?
"Ik denk dat dat het allerslechtste is dat je kan overkomen en dat hebben wij geleerd van het postmodernisme. Geloof in universele waarheid en grote ideologieën leidt tot uitsluiting en geweld ten opzichte van andersdenkenden. Kijk alleen maar naar de twintigste eeuw: het nationaal-socialisme en communisme waar het grote verhaal vanuit de overheid komt. Dat loopt niet goed af. Dan kun je misschien maar beter in een soort van ideologische crisis zitten, zoals nu in het Westen.
We moeten leren omgaan met onzekerheid. Dat vereist een bepaald relativisme, want hoe bepaal je objectief wat goed of slecht is voor de wereld? Je moet betrokken zijn bij bepaalde waarden, en tegelijkertijd de beperking en relativiteit daarvan inzien."
Is dat relativeren het accepteren van onzekerheid?
"Absoluut. Voor mij heeft dat altijd heel goed gewerkt. Het is prettig om te weten wat je eigen waarden zijn die je handelen beïnvloeden. Maar je moet jezelf ook relativeren en begrijpen wat andere mensen zeggen.
Alles is gebonden aan plaats en context, maar die houding is wel 'uit'. Je wordt gecanceld als je ook maar iets doet wat niet door de beugel kan. Zelf Michel Foucault (1926-1984) wordt nu aan de schandpaal genageld: wat deed hij allemaal met jonge jongetjes? Ik praat het niet goed, maar ik vind wel belangrijk dat we blijven kijken naar hoe bijvoorbeeld ook de cultuur destijds was – de experimentele jaren zestig. Hoe progressief of ‘woke’ ben je eigenlijk als je geen rekening houdt met context? En invloedrijke figuren schrapt uit de geschiedenis?”
“Onder die hele houding ligt het accepteren van leven met onzekerheid. Als je dat niet accepteert, word je fundamentalist. Echt ergens volledig in geloven is gevaarlijk. Op het moment dat je écht ergens in gelooft, word je radicaal, dan ga je andere mensen uitsluiten of aanvallen. Ik vind het belangrijk dat je altijd oprecht oog houdt voor de ander en voor andere posities.”
Het Filosofisch Kwintet over Onzekerheid
Kijk aflevering 2: Hoe kijken we naar elkaar?
Cultuursocioloog Stef Aupers praat bij Het Filosofisch Kwintet verder over onzekerheid, met econometrist Sanne Blauw, filosoof Daan Roovers en columnist Stephan Sanders.