'Hoe erger je de andere kant haat, hoe meer bizarre dingen je gelooft'

Als je de vraag probeert te beantwoorden waarom mensen geloven wat ze geloven, zegt Jonathan Haidt, moet je eerst een stap terugdoen om naar de morele psychologie te kijken. "Ieder mens heeft een eigen moraliteit. Je moet kijken naar de eigen persoonlijkheid waarmee ieder mens geboren wordt, en naar de opvoeding en cultuur waarbinnen iemand opgroeit. En dan moet je met name kijken naar hoe de gevechtslinies worden geconstrueerd in het huidige politieke moment."

"In de Amerikaanse context zijn het normaal conservatieven die zich zorgen maken over bacteriën en buitenlandse bedreiging. Bij ebola waren conservatieven bezorgd, en bestreed president Obama het met wetenschap. Bij corona was president Trump aan de macht, die zei dat corona geen gevaar was, omdat hij niet wilde dat de beurs zou kelderen. Maar als rechts niet zegt dat het een bedreiging is, moet links nog harder zeggen dat het wel zo is.

Om te begrijpen waarom er strijd is, moet je weten wat de temperatuur in het debat is, waarbij 100 graden 'compleet gestoord' is."

"Als we kijken naar de geschiedenis van vaccinatietwijfel, heeft dat veel te maken met anti-kapitalisme en anti-bedrijfsleven. In Amerika geven we een vaccin aan twaalfjarige meisjes tegen de seksueel overdraagbare ziekte HPV, die baarmoederhalskanker kan veroorzaken. Mensen aan de radicaal linkse kant haten kapitalisme en de farmaceutische industrie, en zeiden: Nee, je mag niet aan mijn dochter komen. En mensen aan de rechterkant haten de overheid en zeiden: Nee, je kan mij niet vertellen wat ik moet doen. Dus in Amerika hadden we ook voor corona al een radicaal links en rechts die geneigd waren om vaccins te wantrouwen."

"In het onderzoek naar morele oordelen vonden mijn collega's en ik zes grote fundamenten, of smaakpapillen, voor moreel besef. Dat zijn: zorg, rechtvaardigheid, vrijheid, loyaliteit, autoriteit en heiligheid. Over het algemeen bouwen conservatieven hun moraliteit meer op loyaliteit, autoriteit en heiligheid dan mensen op links.

Om te begrijpen hoe moraliteit varieert, is 'smaak' volgens mij een goede metafoor. Onze tong heeft vijf verschillende smaakpapillen: zoet, zuur, zout, bitter en umami (een soort vlees-smaak). We hebben dit palet omdat onze voorouders omnivoren waren. Honden houden niet van zoet, zoals druiven. Maar mensen zijn primaten die ook vlees eten. Dus onze tongen sturen ons naar het juiste soort eten, maar daarbinnen kunnen keukens over de hele wereld van elkaar verschillen. Sommige zijn pittiger, andere zoeter. Zo moet je de verschillen in moraliteit ook begrijpen."

"Er zijn een aantal grote bevindingen over politiek die fascinerend en cruciaal zijn. Een is dat of je links of rechts bent, erfelijk is. Dus als een eeneiige tweeling gescheiden wordt bij de geboorte en opgroeit in verschillende gezinnen – eentje in een links en de ander in een rechts gezin – dan zullen ze op hun vijftiende verschillend zijn. Maar tegen de tijd dat ze het huis uitgaan en hun eigen leven gaan leiden, zal hun politieke voorkeur heel dichtbij elkaar zitten. Die is namelijk deels gebaseerd op je persoonlijkheid en temperament.

Dan is de volgende vraag, welk deel van je persoonlijkheid? De grootste voorspeller is openheid voor ervaringen. Als mensen veel boeken en dingen uit andere landen in de kamer hebben staan, stemmen ze waarschijnlijk links. Als ze heel netje en georganiseerd zijn, en op tijd komen, dan stemmen ze waarschijnlijk rechts. Dit zijn generalisaties, want er is veel variatie, maar gemiddeld genomen is dat zo."

"Er zijn drie basisprincipes van morele psychologie. Het eerste principe is dat intuïties eerst komen, en strategisch redeneren als tweede volgt. Het tweede principe is dat moraliteit over meer gaat dan schade en rechtvaardigheid, namelijk in die zes verschillende smaken die culturele variatie verklaren. En het derde principe is dat moraliteit verbindt en verblindt. Het verbindt ons tot een groep, maar het verblindt ons zodat we de waarheid niet langer kunnen zien, omdat we onderdeel moeten uitmaken van een groep."

"Toen ik begon ging al het onderzoek over moreel redeneren en werden vragen gesteld als: hoe denken kinderen over rechtvaardigheid en redelijkheid? Dat leek mij niet juist, het leek me dat het hart van moraliteit daarmee gemist werd. Het lijkt veel emotioneler. Ik groeide op met twee zussen, we ruzieden voortdurend en dat was altijd met veel passie. Het was geen denken over eerlijkheid op hoog niveau, het waren discussies waarbij het erom ging het gevecht te winnen. Dus ik ging naar onderzoek kijken dat zei dat emoties eerst komen, en dat die het denken sturen.

Daarnaast zag ik mezelf vele domme keuzes maken in mijn leven, rondom daten, relaties en de liefde. Het werd me duidelijk dat ik met mijn denken rechtvaardigde wat ik diep van binnen graag wilde doen. Onderzoek laat zien dat onze intuïties zich onmiddellijk aan ons voordoen. Je ziet een gezicht of een schilderij en je hoeft niet te beslissen of je dat aantrekkelijk vindt, dat weet je onmiddellijk. Daarna kan je denken: waarom vind ik het aantrekkelijk?

Onderzoek laat zien dat onze geest een patroonvergelijker is, en intuïties onmiddellijk zijn. Dat structureert ons denken. Sommige argumenten lijken ons dan overduidelijk, en die noemen we dan. We geven geen redenen om de waarheid te vinden, we geven redenen om anderen te overtuigen dat we gelijk hebben. Daarom kan je iemand ook niet overtuigen met argumenten als het over een moreel probleem of een kwestie van groepsidentiteit gaat. Zij zijn toegewijd aan hun kijk op de zaak. Je gooit argumenten heen en weer, maar je zal elkaar niet overtuigen."

"Niet nooit. Als iemand niet om de kwestie geeft, en echt de waarheid wil weten, dan wel. Als jij denkt dat Maleisië minder rijk is dan Singapore, en ik data gebruik om je te overtuigen, dan zal me dat wel lukken. Maar als je een patriot bent en van je land houdt, en ik je zou proberen te overtuigen van iets verschrikkelijks over je land, zou dat veel moeilijker voor me zijn. En als je onderdeel bent van een groep van Nederlandse patriotten en je uit de groep zou worden gegooid, dan is het vrijwel onmogelijk voor mij om je te overtuigen."

"Het is hoofdzakelijk nature, maar het wordt gevormd door nurture. Er is veel verwarring rondom de vraag van aangeborenheid: is het onze bedrading of is het cultuur? Onze geest is geëvolueerd net als onze handen en tanden, maar onze geest is flexibel. Evolutie heeft ons een eerste schets gegeven van onze morele geest, die praktisch overal ter wereld hetzelfde is, maar je bent opgevoed in een specifieke positie binnen een specifieke cultuur. Dus ervaring kan de schets aanpassen, maar hem niet compleet veranderen.

Stel, je bent een revolutionair die gelooft 'van ieder naar zijn vermogen, voor ieder naar zijn behoefte'. We zullen allen één grote familie zijn. Op een bepaalde manier zit dat al in ons: we zijn geëvolueerd om binnen een familie te leven, op een gemeenschappelijke en collectieve wijze. Dat hoef je dus niet aan te leren, dat is er al. Maar we zijn geëvolueerd om dat met onze directe familie te doen, niet met vreemden. Dus als je probeert om dat toe te passen op een heel land, werkt het niet. Er zijn culturele variaties, maar de geest is geen onbeschreven blad waarop je naar believen een morele cultuur kunt inrichten."

"De beste manier is een aanval van buitenaf. Daar zijn we voor geëvolueerd, dan komen we samen. Dat merkte ik zelf op 11 september 2001, toen we allemaal een golf van patriottisme voelden zoals we die nog nooit eerder hadden gevoeld.

Toen corona kwam, zeiden mensen dat dit ook een aanval van buitenaf was. Maar dat is het niet. Historisch gezien zaaien pandemieën verdeeldheid. Het vernietigt het vertrouwen, zet mensen tegen elkaar op, en maakt ze bang voor elkaar. Technologie liet ons de pandemie weliswaar gemeenschappelijk beleven, maar social media zijn een nieuwe technologie die zeer goed ontworpen zijn om mensen te verdelen, te misleiden, en ze voortdurend boos te maken."

"In een sciencefictionroman van William Gibson (de bedenker van The Matrix) staat: 'Reality is a consensual hallucination.' Dat is eigenlijk wat het internet is, tenminste, dat is wat het idealiter zou zijn. Maar het blijkt dat het Mark Zuckerbergs hallucinatie is waarin wij gedwongen worden te leven.

Op dezelfde manier dat bijen een bijenkorf vormen, zijn mensen geëvolueerd om betekenis te maken. Zodra we taal evolueerden, gingen we mythes, verhalen en identiteit maken. Deze verschuiven en bewegen, maar we moeten een netwerk van betekenis maken en daarin leven. Dat gebeurt geleidelijk, maar social media kunnen dat al binnen een paar minuten, zonder relatie tussen bubbel en realiteit. Alles kan geloofd worden, en het is erg moeilijk te weerleggen."

"De sleutel is om niet naar de polarisatie van overtuigingen te kijken, maar naar emotionele polarisatie: hoe erg haat je de andere kant? Hoe meer je de andere kant haat, hoe meer geneigd je bent om bizarre dingen te geloven, zolang de ander er bekaaid afkomt.

Dus geloven Republikeinen in de Verenigde Staten dat de Democratische leiders baby's vermoorden en opeten. Het is gestoord, maar dit is wat er gebeurd als je omringd wordt door mensen die in dit soort dingen geloven. Als social media de richting op blijft gaan waarin het nu gaat, en Facebook en Twitter niet gereguleerd worden, dan denk ik dat veel democratieën gaan falen. De Verenigde Staten is al onderweg naar catastrofale mislukking.

Mijn hoop is dat we Facebook zullen dwingen om zijn megafoontechnieken te veranderen. Het belangrijkst is om social media te veranderen. Zonder dat kan er niet veel meer gedaan worden."

"Ja. Mensen zijn heel goed in het vormen van groepen om te vechten, maar we zijn ook goed in het neerleggen van onze wapens en tot elkaar komen om vrede te stichten. Maar het kwade is sterker dan het goede. Het is makkelijker om mensen uit elkaar te rukken dan om ze samen te brengen, maar we kunnen het wel."

"Social media heeft de bedrading van publieke communicatie aangepast. Het is het etaleren van deugdzaamheid en het gaat erom prestige te verwerven door anderen aan te vallen. Ons publieke discours is vergif en het is geruïneerd. Maar vrijwel iedereen die je één op één spreekt, is bij zijn volle verstand. Je kunt de klassieke technieken van overtuiging gebruiken als je met je vrienden praat. Mensen zullen daar publiekelijk minder snel toe geneigd zijn, want ze gaan hun team niet verraden.

Begin met erkennen waar de ander gelijk in heeft. Als het om vaccinatiescepsis gaat, kan je zeggen: 'Je wantrouwt de overheid, en dat begrijp ik. Ze hebben dit en dit verkeerd gedaan.' Je zegt tegen de ander dat hij niet gek is en dat zijn scepticisme gerechtvaardigd is. Zo maak je kenbaar dat het geen gevecht is, en je de ander niet aanvalt, maar bevestigt. Dan kan je er samen naar kijken."